Πατέρες και γιοι - Ένα παρ’ ολίγον αριστούργημα

Ο Ιβάν Τουργκένιεφ φιγουράρει ανάμεσα στους κορυφαίους ρώσους λογοτέχνες σε μια εποχή που η Ρώσικη λογοτεχνία παίζει χωρίς αντίπαλο. Ο αριστοκράτης αυτός της διανόησης ωστόσο δεν θα φτάσει ποτέ στο επίπεδο του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι, ίσως γιατί φρόντισε να μάθει περισσότερα από όσα χρειαζόταν για τον κόσμο και τον άνθρωπο της εποχής του.

Το μυθιστόρημα «Πατέρες και γιοι» χαρακτηρίστηκε το ευαγγέλιο του χάσματος των γενεών, σε μια εποχή που η διαδοχή αποδεικνυόταν πραγματική κοσμογονία. Παραμένει άξιον απορίας γιατί ένας ήρωας σαν τον Μπαζάροφ δεν κατάφερε να δημιουργήσει ένα αριστούργημα. Η αιτία πάντως πρέπει να αναζητηθεί στον δημιουργό του, ο οποίος ταξίδεψε, διάβασε και ζυμώθηκε με περισσότερα πράγματα από όσα χρειάζεται ένας λογοτέχνης.

Ο Τουργκένιεφ σε όλη του τη ζωή προσπάθησε να υποτάξει τη λογοτεχνία στις ιδέες του, αντί να κάνει το ακριβώς αντίθετο και έτσι απέτυχε εκεί που πέτυχε ένας πανσλαβιστής, θρησκόληπτος και πολιτικά αναλφάβητος Ντοστογιέφσκι. Τα χρόνια του Τουργκένιεφ στο Βερολίνο και οι σχέσεις του με τον Μπακούνιν και τους άλλους εξτρέμ θεωρητικούς αποδείχτηκαν κακός σύμβουλος για το λογοτεχνικό του ταλέντο. Όταν ήρθε η ώρα να εμπνευστεί τον μεγάλο του ήρωα, τον Μπαζάροφ, τον είχε ήδη φορτώσει με τόσες ιδέες, τόσες προσδοκίες, τόσα οράματα και τόσο μηδενισμό, που σε όλο το μυθιστόρημα να κινείται βαριά και δυσκίνητα μπροστά στα μάτια του αναγνώστη.

Η λογοτεχνία τιμωρεί όσους την χρησιμοποιούν για να διακηρύξουν ιδέες, γνώσεις, θεωρίες και δεν ανέχεται τις προθέσεις ενός συγγραφέα όσο αγαθές κι αν είναι. Αυτό ο Τουργκένιεφ έπρεπε να το γνωρίζει εξαρχής.