Γιατί δεν βλέπουμε σήμερα τον Σταυρό του Νότου στον νυχτερινό ουρανό;

Από όλα τα σύμβολα του αρχαίου κόσμου εκείνο που μας είναι ίσως λιγότερο γνωστό είναι ο Σταυρός του Νότου. Κι όμως οι πολίτες της προχριστιανικής αρχαιότητας μέχρι τον 5ο π.χ. αιώνα ήταν απολύτως εξοικειωμένοι με τον παράξενο αυτό αστερισμό που παραπέμπει στην αφθαρσία της ζωής, καθώς στα εκστατικά μάτια των ανθρώπων ανέτειλε μετά την δύση του ηλίου.

Το σχήμα του σταυρού εντοπίζεται σήμερα σε πολλά ευρήματα της μακρινής εκείνης εποχής. Καταρχάς το μυστηριώδες αυτό σύμβολο εμφανίζεται απλό ή μέσα σε κύκλο στη Γραμμική Α και Γραμμική Β γραφή αλλά πέρα από τη φωνολογική του χρήση, η σημασία του είναι αλληγορική στον αρχαίο κόσμο.

Σήμερα στο κυπριακό νόμισμα των 2 ευρώ της Ενωμένης Ευρώπης φιγουράρει το περίφημο ειδώλιο του Πωμού από την περιοχή της Πάφου, που ανάγεται στις αρχές της τρίτης προχριστιανικής χιλιετηρίδας και αναπαριστά μία ανθρώπινη μορφή με τα χέρια εκτεταμένα σε σχήμα σταυρού, φέροντας το ίδιο ακριβώς σύμβολο κρεμασμένο στο λαιμό. Αρκετά σταυρόσχημα ειδώλια αυτού του τύπου έχουν εντοπισθεί σε ανασκαφές στην Κύπρο. Την εποχή εκείνη ήταν διαδεδομένα ως φυλαχτά για την γονιμότητα, και δηλώνουν μια ευχή για ανώδυνο τοκετό και γέννηση, στοιχείο που υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι μερικές φορές το οριζόντιο τμήμα του ειδωλίου (τα άνω άκρα) αντικαθίστανται από μία δεύτερη ανθρώπινη μορφή σε οριζόντια θέση. Φαίνεται πως ο Σταυρός του Νότου στο μυαλό του αρχαίου ανθρώπου είναι μια παρηγοριά καθώς ταυτίζεται με την αφθαρσία της ζωής. Ο συμβολικός θάνατος του ήλιου κάθε δειλινό αντισταθμίζεται με την ανατολή του παράξενου αυτού αστερισμού που έχει ένα ευδιάκριτο και αναμφίβολο σχήμα και είναι ορατός από το βόρειο ημισφαίριο. Στη διάρκεια της 3ης χιλιετίας π.χ. θα μπορούσε κανείς να τον δει ακόμα και από τη Βρετανία. Ο Σταυρός του Νότου αποτελείται από τέσσερα άστρα που ονομάστηκαν Gacrux, Palida, Mimosa και Acrux. Το τελευταίο είναι το πιο λαμπρό αστέρι από τα τέσσερα, βρίσκεται στη βάση του αστερισμού και στην τρίτη προχριστιανική χιλιετία έλαμπε στο σημείο που δύει ο ήλιος κατά τη χειμερινή τροπή, δηλαδή στις 23 Δεκεμβρίου.

Σήμερα δυστυχώς δεν μπορούμε να δούμε τον Σταυρό του Νότου από το βόρειο ημισφαίριο και αυτό συνδέεται με τον κύκλο της μετάπτωσης: Ο κάθετος άξονας της Γης διαγράφει κυκλική κίνηση προς το ισημερινό της επίπεδο, στην ουράνια σφαίρα, διάρκειας 25.920 ετών. Αυτό προκάλεσε την φαινόμενη μετατόπιση του αστερισμού προς τον νότο και τελικά την εξαφάνισή του κάτω από την γραμμή του ορίζοντα στη διάρκεια του 5ου αιώνα π.χ. (Ian Ridpath, Wil Tirion, Stars and Planets Guide, Princeton University Press, 2001, σελίδες 132-133).

Οι αστρονόμοι της αρχαιότητας γνώριζαν τον Σταυρό του Νότου και κατά τον 2ο π.χ. αιώνα ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τον ταξινόμησε λανθασμένα ως το ακραίο τμήμα του αστερισμού του Κενταύρου (λόγω της φαινόμενης εγγύτητας και μετακίνησης του συμπλέγματος προς τον νότο). Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος παρατήρησε επίσης πως η επιρροή του είναι ανάλογη του Διός και της Αφροδίτης, προφανώς λόγω της λαμπρότητας του άστρου στην βάση του που ακτινοβολεί σε κυανωπή απόχρωση.

Σύμβολο για κάθε εποχή

Η θέα του σταυρού στον ουρανό γίνεται μια αγαπημένη συνήθεια όσο ίσως και του ήλιου κι ένα διαρκές σύμβολο που μεταλλάσσεται με την πάροδο του χρόνου. Η παρουσία των Μινωϊτών στην Κρήτη συνδέεται αναπόσπαστα με μια θεότητα σε σταυρόσχημη μορφή που της αποδίδεται η δύναμη της εξημέρωσης των αγρίων ζώων. Στα μέσα της δεύτερης προχριστιανικής χιλιετηρίδας ο σφραγιδόλιθος των Κυδωνιών, απεικονίζει τον Άρχοντα των Θηρίων εν μέσω δύο εξημερωμένων λεόντων αριστερά και δεξιά του. Πρόκειται για μία από τις πρώτες εικονογραφικές παραστάσεις που αφορούν τον Ζαγρέα, θεότητα που αργότερα ταυτίζεται με τον Διόνυσο. Αλλά και μία λίθινη κυκλική σφραγίδα από την Φαιστό της ίδιας περίπου εποχής, απεικονίζει στο κέντρο της ένα προσωπείο που περιβάλλεται στην άνω και κάτω πλευρά από δύο γίδες, παραπέμποντας και αυτή σε βασικά σύμβολα του Διονύσου.