Ο Φλομπέρ και τα δεινά του μυθιστορήματος

Η λογοτεχνία είναι πρωτίστως ένα παιχνίδι δηλώσεων και σε αυτό κερδίζει πάντα αυτός που διαθέτει το περισσότερο θράσος. Στα μέσα του 19ου αιώνα, τότε που το μυθιστόρημα διαμόρφωνε χαρακτήρα δεν ήταν λίγοι εκείνοι που ήθελαν να αποκαλούνται «μυθιστοριογράφοι των μυθιστοριογράφων». Σε μια τέτοια εποχή κοσμογονικών αλλαγών κάποιοι θα έπαιρναν το πάνω χέρι, και θα εξασφάλιζαν για τον εαυτό τους την πολυπόθητη αθανασία.

Ένας από αυτούς ήταν και ο Φλομπέρ, ο συγγραφέας της περίφημης Μαντάμ Μποβαρύ που η φιλοδοξία του δεν ήταν απλά να γράψει μυθιστορήματα αλλά να χριστεί πατριάρχης του είδους από τις επόμενες γενιές. Μαζί με τις μεγάλες αφηγήσεις που μας χάρισε, γέμισε τα τετράδια του μέλλοντος με απόψεις γύρω από τη λογοτεχνία και το μυθιστόρημα. Ο Φλομπέρ δεν έπαψε ποτέ να μιλά για την εμμονική επιλογή των λέξεων, παραβλέποντας το γεγονός πως μια εκτεταμένη αφήγηση είναι αδύνατον να μετρηθεί σε λέξεις. Η δομική μονάδα του μυθιστορήματος ήταν και παραμένει η παράγραφος, μια συμπαγής ενότητα με την οποία αναπτύσσεται η δυναμική της πλοκής και των χαρακτήρων. Ο Φλομπέρ θεωρείται σήμερα κορυφαίος στυλίστας της λογοτεχνίας, κυρίως γιατί ο ίδιος δηλώνει ότι μόχθησε και πάλεψε με τις λέξεις. «Όλο το ταλέντο στο γράψιμο δεν βρίσκεται αλλού παρά στην επιλογή των λέξεων». Αναρωτιέμαι αν σε ένα σύνθετο και αντιφατικό κόσμο όπως είναι αυτός του μυθιστορήματος αρκεί η ακρίβεια των λέξεων (και τι μπορεί να σημαίνει ακρίβεια;) για να αποτυπώσει κανείς τους χαρακτήρες, τη ροή της πραγματικότητας, την κινηματογραφική διάσταση της ζωής. Το μυθιστόρημα είναι και πρέπει να είναι μια περιπέτεια ύφους αλλά όχι ένας διαγωνισμός ύφους στον οποίο μάλιστα να κερδίζει αυτός που από μόνος του δηλώνει ότι έχει μοχθήσει για τη γλώσσα. Ακόμα κι αν υποθέσουμε πως το ύφος είναι ένας τρόπος να βλέπουμε τα πράγματα, είναι μόνο ένας από τους πολλούς τρόπους. Ας μην πέσουμε στην παγίδα που έπεσε ο Ρολάν Μπαρτ δηλώνοντας: «Ολόκληρη η λογοτεχνία από τον Φλομπέρ μέχρι σήμερα έγινε μια προβληματική της γλώσσας». Ή μήπως ο Μπαρτ απλά ειρωνεύεται τον μετρ;

Ο Φλομπέρ επιτέθηκε απευθείας στους προγόνους του, κατηγορώντας τον Μπαλζάκ ότι ενδιαφερόταν μόνο για χρήματα και δόξα και όχι για την τέχνη του. Μάλλον παράβλεπε το γεγονός ότι την τέχνη που ασκούσε ο ίδιος την όφειλε στον Μπαλζάκ, όπως και ότι το ίδιο το μυθιστόρημα χρωστούσε πολύ περισσότερα στον συγγραφέα της «Εξαδέλφης Μπέτυ» από ό,τι στον ίδιο. Ο Μπαλζάκ έθεσε τους κανόνες του παιχνιδιού, ο Φλομπέρ απλά βελτίωσε κάποιους από αυτούς. Και εν πάση περιπτώσει, αν όλα τα ζητήματα που αφορούν το μυθιστόρημα εξαντλούνταν στη γλώσσα, τότε τι θέση θα είχε ο Ντοστογιέφσκι ή ο Καραγάτσης σε αυτή την ιστορία;

Διαβάζοντας κανείς τα μυθιστορήματα του Φλομπέρ, διαπιστώνει ότι αφηγηματικά δεν προχώρησε πολύ. Υπάρχουν οι κουραστικές περιγραφές στην «Αισθηματική Αγωγή» που κατά την άποψή μου ήταν απαραίτητες σε μια εποχή που δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί ο κινηματογράφος. Όσο για την περίφημη γλώσσα του είναι μια γλώσσα ροκοκό κάτι απολύτως φυσικό, αφού ο άνθρωπος ζει σε μια εποχή και δύσκολα μπορεί να βγει έξω από την αισθητική της. Κοντολογίς, ασχέτως με όσα λέει ο Φλομπέρ τα μυθιστορήματά του θυμίζουν πάντα μυθιστορήματα του 19ου αιώνα. Ο ίδιος ξέρει άλλωστε ότι δεν είναι ο κοινωνικός παντογνώστης α λα Μπαλζάκ ούτε ο πολιτικός αναλυτής α λα Σταντάλ, προσπαθεί λοιπόν να αναπληρώσει τις αδυναμίες του επενδύοντας εμμονικά στις λέξεις και στο ύφος, το οποίο έτσι κι αλλιώς το προσδιορίζουν κυρίως οι ιδέες.

Το ριψοκίνδυνο παιχνίδι του Φλομπέρ γέννησε «τέρατα» στο παγκόσμιο μυθιστόρημα, αλλά και συγγραφείς που είχαν εύκολα τα παχιά λόγια παρότι στην πράξη κινήθηκαν σε ρηχά νερά, με πρώτο και καλύτερο τον Χεμινγουέι. Το πρόβλημα με τον Φλομπέρ και τους μιμητές του είναι ότι θεωρούν τον εαυτό τους πολύ μπροστά από την εποχή τους, ενώ στην πραγματικότητα γράφουν όπως οι συγκαιρινοί τους, απλά και μόνο με μια επίφαση λογιοσύνης. Το ίδιο ισχύει και για τον Ναμπόκοφ που παρά τις προγραμματικές του δηλώσεις, έγινε γνωστός παγκοσμίως με ένα μυθιστόρημα επαρχιωτικής αμερικανικής αφηγηματικής όπως είναι εντέλει η «Λολίτα».

Δεν θεωρώ τον Φλομπέρ λιγότερο σημαντικό από ό,τι είναι. Έχει συμβάλλει με τον τρόπο του στην εξέλιξη της λογοτεχνίας και του μυθιστορήματος, έθεσε ζητήματα που δεν έχουν ακόμα απαντηθεί επαρκώς. Από την πλευρά μου όμως θα δανειστώ τη μπαλζακική ρήση: «Είμαι με την αντιπολίτευση που λέγεται ζωή».+