Ο Εμμανουήλ Ροΐδης και η προκρούστεια κλίνη

Έχει και η νεοελληνική λογοτεχνία τις συμπληγάδες της – την παράνοια του «ανθελληνισμού» και την ασημαντολογία ορισμένων φιλολογικών κύκλων. Πρόκειται για μια συστηματική αστυνόμευση της γλώσσας μας εδώ και δύο αιώνες. Οι ασφαλίτες της λογοτεχνίας έβρισκαν πάντα θερμή φιλοξενία στις σελίδες των εφημερίδων και των λογοτεχνικών περιοδικών και από κει κατάφερναν να ελέγξουν κάθε ικμάδα πρωτοτυπίας και λογοτεχνικού κοσμοπολιτισμού.

Το πρώτο διάσημο θύμα αυτής της σπείρας υπήρξε ασφαλώς ο Εμμανουήλ Ροΐδης. Ο μοναδικός ίσως Έλληνας πεζογράφος που αντιλήφθηκε στην εποχή του ότι η λογοτεχνία δεν είναι ένα άρμα εθνικισμού αλλά μια περιπέτεια ύφους. Η Πάπισσα Ιωάννα είναι το πρώτο σάλπισμα του μοντερνισμού. Στις σελίδες της ο προσεκτικός αναγνώστης ανακαλύπτει τα πρώτα σκιρτήματα ενός λεπτού πνεύματος και μιας ειρωνείας που βάλλει εναντίον του φαντασιακού κράτους της Ιστορίας. Στις ίδιες αυτές σελίδες ο προικισμένος Ροΐδης ανέδειξε για πρώτη φορά την πολυσημία των φράσεων αλλά και την ηχητική λειτουργία των λέξεων. Ο Τζοϋσικός λόγος του Οδυσσέα βρίσκεται εδώ σε εμβρυακή, ανεπεξέργαστη μορφή αλλά και η γελαστική επικράτεια του Ραμπελαί ιριδίζει συνεχώς κάτω από τις περίτεχνες παραγράφους του Συριανού συγγραφέα.

Ο Εμμανουήλ Ροΐδης είναι μέλος της λογοτεχνίας του κοσμοπολιτισμού και το κακό είναι ότι δεν το εννόησε εγκαίρως ώστε να κρατήσει αποστάσεις από την επαρχιώτικη Ελλάδα του 19^ου αιώνα. Επέστρεψε σ’ έναν άνυδρο πνευματικά τόπο, να κάνει τι; Να κονταροχτυπηθεί με τους ασήμαντους και τους υποσιτισμένους πνευματικά διανοούμενους της χώρας; Έτσι δέχτηκε να ξαπλώσει στην προκρούστεια κλίνη του ανθελληνισμού και της ασημαντολογίας.

Καθώς όμως η λογοτεχνία γνωρίζει τους δικούς της νόμους, τη δική της δικαιοσύνη, θα παραμένει δείκτης αγραμματοσύνης και λογοτεχνικού αναλφαβητισμού η παραγνώριση ενός μυθιστορήματος όπως η Πάπισσα Ιωάννα, που αν την είχαμε αξιολογήσει ορθά θα μπορούσε να είχε δώσει στην νεοελληνική πεζογραφία την ώθηση και την έμπνευση που της έλειψε.