Μιχαήλ Μπαχτίν - Ο «Ραμπελαί και ο κόσμος του», η παλινόρθωση του γέλιου

«Το γέλιο ως δώρο του Θεού αποκλειστικά στον άνθρωπο αναφέρεται εδώ σε σχέση με την εξουσία του ανθρώπου πάνω σε όλο τον κόσμο, και με την ύπαρξη σε αυτόν λογικής και πνεύματος που δεν έχουν τα ζώα...». Ο Μιχαήλ Μπαχτίν, αυτός ο ογκόλιθος της παγκόσμιας λογοτεχνικής θεωρίας καταδεικνύει από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου του, τη σημασία του γέλιου για τον άνθρωπο και την τέχνη του. Στις σελίδες που ακολουθούν, και δεν είναι λίγες, ο Μπαχτίν ανασκοπεί με υπομονή και αφάνταστο ερευνητικό μόχθο ό,τι σχετίζεται με την ιστορία του γέλιου, τα χρόνια της ακμής αλλά και της παρακμής του, με άξονα το έργο του Ραμπελαί, που κατά εποχές αγνοήθηκε, λοιδορήθηκε αλλά κάποια στιγμή αναγνωρίστηκε και αποτελεί σήμερα ένα σημείο εκκίνησης για την πνευματική παράδοση και κυρίως για το μυθιστόρημα.

Ο Μπαχτίν ξετυλίγει το πολύπλοκο κουβάρι της ανθρώπινης ευθυμίας όπως αυτή εκδηλώνεται σε προσωπικές στιγμές αλλά κυρίως σε κοινωνικές περιστάσεις, σε γιορτές, σε παραδόσεις, στην καθημερινότητα αλλά και στον κόσμο της διανόησης. Από τον «άσβεστο γέλωτα» του Ομήρου περνά στη λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης που άλλοτε αναγνώρισε τη δύναμη και τη σημασία της γελαστικής κουλτούρας άλλοτε όμως δαιμονοποίησε και αναθεμάτισε την παρουσία της στην κοινωνία.

Ο Ρώσος λόγιος θεωρεί, ορθώς, τον Ραμπελαί έναν από τους μεγαλύτερους ρεαλιστές όλων των εποχών, όπως αναγνωρίζει ότι στην εποχή του η Γαλλική γλώσσα γινόταν για πρώτη φορά η γλώσσα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.

Επιστρέφοντας στην αρχαιότητα ο Μπαχτίν οριοθετεί τα όρια μεταξύ τραγικού και κωμικού επισημαίνοντας πως το νέο δεν επιβιώνει χωρίς το άλλο. «Η τραγική τριλογία ακολουθούνταν από ένα σατιρικό δράμα που την συμπλήρωνε στο επίπεδο του γέλιου». Έτσι η τραγική σοβαρότητα δεν απέκλειε τη γελαστική όψη του κόσμου συμβιώνοντας με αυτή. Ο θεμελιωτής της κριτικής φιλοσοφίας, ο Σωκράτης, «συνδεόταν με τις καρναβαλικές μορφές της αρχαιότητας, που γονιμοποίησαν τον σωκρατικό διάλογο και τον απελευθέρωσαν από την ρητορική σοβαρότητα».

Ο απόηχος αυτής της πανίσχυρης γελαστικής παράδοσης βρίσκει την καλύτερη στιγμή του στις Σαιξπηρικές τραγωδίες, σημειώνει ο Μπαχτίν. Έργο μεγάλης πνοής το πολυσέλιδο δοκίμιό του για τον Ραμπελαί, αποδεικνύει για μια ακόμα φορά ότι η υψηλή κριτική είναι πρωτίστως μια απολύτως δημιουργική διαδικασία.

Η ποιότητα της μετάφρασης του Γιώργου Πινακούλα και η επιμέλεια της έκδοσης βρίσκονται στα γνωστά υψηλά επίπεδα των Πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης.