Η εννοιολογική τέχνη και η τέχνη του αμφιβληστροειδούς

Η τέχνη είναι μία και αδιαίρετη, όπως και να την δει κανείς είτε ως τυραννία του ωραίου είτε ως αντίσταση στην κοινοτοπία της πραγματικότητας που μας περιβάλλει. Αλλά η τέχνη δεν είναι μόνη της σε αυτό τον κόσμο. Περιστοιχίζεται από κριτικούς, ιστορικούς, πανεπιστημιακές κοινότητες, από όλο αυτό το θεωρητικό πλαίσιο που ονομάζουμε Ιστορία και θεωρία της Τέχνης.

Οι τεχνοκριτικοί αρέσκονται στις κατηγοριοποιήσεις. Δεν υπάρχει εγχειρίδιο Ιστορίας της τέχνης που να μην ακολουθεί τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινής Ιστορίας. Ολόκληρες καλλιτεχνικές δυναστείες, καλλιτέχνες-βασιλιάδες, μείζονα έργα και όλα τα συναφή παρελαύνουν μπρος από τα μάτια μας σε μια προσπάθεια να μπει τάξη στο χάος και στην αναρχία της ανθρώπινης δημιουργίας.

Το ερώτημα, ωστόσο, παραμένει. Είναι σε θέση ένας ιστορικός τέχνης να συλλάβει τις μεταμορφώσεις ενός μεγάλου καλλιτέχνη μέσα στα χρόνια. Να σχεδιάσει τη μη γραμμική εξέλιξη του έργου του, τις εξαιρέσεις, τις παραλείψεις, τις απρόβλεπτες και ανεξήγητες μεταπηδήσεις από ένα ρεύμα σε ένα άλλο, τις εναλλαγές στην τεχνοτροπία, τις δογματικές μεταστροφές του.

^{Ρόμπερτ Ρίμαν, Art 21}

Στα μέσα του πολύπαθου εικοστού αιώνα η δημιουργική ανάγκη κάποιων καλλιτεχνών να ξεχωρίσουν εντάχθηκε σε ένα γενικότερο πλαίσιο με τον όρο εννοιολογική τέχνη. Και είναι ένας όρος, που όπως πολλοί άλλοι, λανσαρίστηκε πρώτα από ένα καλλιτέχνη. Ο Χένρι Φιλντ επέλεξε να δώσει αυτό το όνομα στις ανησυχίες του. Με αφετηρία τον μινιμαλισμό, η εννοιολογική τέχνη κατέληξε να είναι ένας γενικόλογος όρος για την περαιτέρω ανάπτυξη της αφηρημένης ζωγραφικής, ενσωματώνοντας ταυτόχρονα τάσεις όπως τα readymades ή τα happenings που προώθησαν την αντίληψη ότι η σκέψη για το νόημα ενός έργου τέχνης έχει προτεραιότητα έναντι της υλοποίησής του.

Πρεμιέρα της εννοιολογικής τέχνης στην εικαστική σκηνή θεωρείται η έκθεση του Μελ Μπόχνερ το 1966 με τίτλο «Working Drawings and Other Visible Things on Paper Not Necessarily Meant to Be Viewed as Art» (Σχέδια εργασίας και άλλα οπτικά αντικείμενα επί χάρτου που δεν προορίζονται απαραίτητα για έργα Τέχνης) στη γκαλερί της Σχολής Εικαστικών Τεχνών της Νέας Υόρκης.

^{Ρόμπερτ Μόρις}

Η ολοκλήρωση ενός έργου τέχνης δεν είναι το πρωταρχικό στοιχείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας και δεν είναι απαραίτητο να γίνεται από τον ίδιο τον καλλιτέχνη. Η έννοια και η ιδέα έχουν εξίσου μεγάλη σημασία για το έργο. Ολοκληρωμένοι πίνακες και γλυπτά υποκαθίστανται από σκίτσα, γραπτά, κείμενα οδηγιών ή ενδεχομένως βιβλία καλλιτεχνών, στα οποία αναπτύσσονται οι αισθητικές αντιλήψεις που υπάρχουν πίσω από το εκάστοτε έργο.

^Fluxus

Οι ζηλωτές της εννοιολογικής τέχνης έχουν ως πρότυπο τον Μαρσέλ Ντυσάν. Ο Ντυσάν διέκρινε ορθώς την τέχνη του από την «τέχνη του αμφιβληστροειδούς», η οποία ουσιαστικά σαγηνεύει απλά το ανθρώπινο μάτι χωρίς άλλες ιδεολογικές ή νοηματικές προεκτάσεις. Αυτό βέβαια έχει ένα μειονέκτημα: Ορισμένα έργα εννοιολογικής τέχνης μπορούν να γίνουν κατανοητά μόνο αν γνωρίζουμε αρκετά για τον δημιουργό, για τη ζωή του, για τις επιλογές και για τις αντιλήψεις του.