Η επιστροφή του «Σταβρόγκιν»

Ευτυχώς η λογοτεχνία, ή τουλάχιστον η καλή λογοτεχνία, δεν καλείται ποτέ να σχολιάσει την επικαιρότητα ούτε χρειάζεται να κρίνει, πόσω μάλλον να επικρίνει ανθρώπους και πρότυπα συμπεριφοράς.

Η λογοτεχνία είναι άλλωστε λιγότερο ριζοσπαστική και επαναστατική από ό,τι τείνουμε να πιστεύουμε. Είναι ωστόσο προφητική, έτσι ώστε στο τέλος, όπως λέει και ο Καμύ, η «προφητεία να γίνεται επικαιρότητα».

Ο Νικολάι Βσεβολόντοβιτς Σταβρόγκιν, αυτή η γοητευτικά αμφιλεγόμενη μορφή στους «Δαιμονισμένους» του Ντοστογιέφσκι είναι ίσως αυτή τη στιγμή το πιο επίκαιρο πρόσωπο από το χώρο του παγκόσμιου μυθιστορήματος. Και δεν τον κάνει επίκαιρο η αναγωγή του σε κάποιον πρωταγωνιστή της δικής μας καθημερινότητας όσο η κατατομή του ιδεολογική και συναισθηματική όπως την περιέγραψε ο μεγάλος Ρώσος συγγραφέας.

Στο διασημότερο επεισόδιο λογοκρισίας στην Ιστορία της λογοτεχνίας ο Σταβρόγκιν συντάσσει μια γραπτή εξομολόγηση στον μοναχό Τύχωνα, που εξοστρακίστηκε από τις αρχικές εκδόσεις των «Δαιμονισμένων». Σε αυτή την «δαιμονισμένη» εξομολόγηση ο Σταβρόγκιν ορίζει τον κανόνα της ζωής του ως εξής: «ούτε γνωρίζω ούτε αισθάνομαι το καλό και το κακό και ότι δεν έχω χάσει μόνο την αίσθησή τους, αλλά πιστεύω ότι δεν υπάρχει ούτε καλό ούτε κακό ... και ότι είναι απλά μια προκατάληψη».

Ο Σταβρόγκιν ομολογεί στον μοναχό Τύχωνα μια σειρά από εγκλήματα, στα οποία περιλαμβάνεται ο βιασμός ενός κοριτσιού μόλις 11 ετών, που στη συνέχεια το ωθεί στην αυτοκτονία. Ο αντιήρωας του Ντοστογιέφσκι περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τη βαθιά εσωτερική ευχαρίστηση που βιώνει όταν ενσυνείδητα συμμετέχει σε επαίσχυντες πράξεις και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της διάπραξης ενός εγκλήματος.

Στην «εξομολόγηση του Σταβρόγκιν» μπορεί να εντοπίσει κανείς σε αδρές γραμμές τον χαρακτήρα και τις αντιλήψεις ενός σύγχρονου διανοούμενου κακοποιού. Αυτή άλλωστε ήταν και η προφητεία του Ντοστογιέφσκι. Θα έρθει μια μέρα που τα ειδεχθή εγκλήματα θα έχουν ιδεολογικές βάσεις και θα τελούνται από διάνοιες που υπερβαίνουν τον μέσο άνθρωπο. Θα έρθει μια μέρα, και μάλλον ήρθε, που οι αντιήρωες των μυθιστορημάτων θα μετατραπούν σε ήρωες αν όχι σε υπερήρωες της καθημερινότητας. Και τώρα που η προφητεία του Ντοστογιέφσκι έγινε επικαιρότητα, μπορούμε να μιλάμε για την «επιστροφή του Σταβρόγκιν».

Φυσικά κάθε σύγκριση του Σταβρόγκιν με αντίστοιχα πρόσωπα της επικαιρότητας θα ήταν ατυχής. Οι ήρωες των μυθιστορημάτων είναι προικισμένοι με ιδιότητες που δεν διαθέτουν οι πραγματικοί άνθρωποι. Εξ ου και χρήζει απαραιτήτως να τονίσουμε ότι:

«Το παρόν αποτελεί προϊόν μυθοπλασίας. Τα πρόσωπα, τα ονόματα και οι καταστάσεις είναι φανταστικά και οποιαδήποτε ομοιότητα είναι συμπτωματική και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα».