Γιώργος Βουγιουκλάκης: «Δεν ξέρουμε πότε, αλλά σίγουρα το Ηφαίστειο της Σαντορίνης θα εκραγεί»

Συνέντευξη στον ΘΕΜΗ ΣΙΝΑΝΟΓΛΟΥ

Έχω κάνει όλων των ειδών τις συνεντεύξεις, αλλά από ηφαιστειολόγο δεν είχα ξανακάνει! Αυτές τις μέρες έγιναν σεισμοί στη Νίσυρο. Για όσους δεν το ξέρουν, η Νίσυρος έχει ηφαίστειο, του οποίου μάλιστα ο κρατήρας καπνίζει, είναι επισκέψιμος, έχω βρεθεί εκεί, βγαίνουν ατμοί. Ο δόκτωρ, ηφαιστειολόγος ερευνητής της ΕΑΓΜΕ (είναι το πρώην ΙΓΜΕ), Γιώργης Βουγιουκαλάκης, μου είπε ότι στον κρατήρα στη Νίσυρο έχει 100 βαθμούς Κελσίου και πιο κάτω έχει 500. Το εντυπωσιακό είναι αυτό που μου έδειξε σε μια φωτογραφία του χάρτη της Ελλάδας, ότι τα τέσσερα ηφαίστεια στον ελλαδικό χώρο σχηματίζουν ένα τόξο! Μέθανα, Μήλος, Σαντορίνη, Νίσυρος.

Στα σόσιαλ μίντια κατά καιρούς πολλοί γράφουν μεταξύ σοβαρού και αστείου ότι όλα όσα γίνονται μέσα σε 100 χρόνια τα ζήσαμε συμπυκνωμένα σε μια δεκαετία. Χρεοκοπία, σεισμούς, τσουνάμι (στη Σάμο), πανδημία, μόνο πόλεμο δεν ζήσαμε και έκρηξη ηφαιστείου! Η Σαντορίνη είναι... ύποπτη. Πόσο επικίνδυνο είναι να ζήσουμε κι αυτό;

Η συνέντευξη δημοσιεύτηκε στο «ΦΩΣ» στις 21/4/2021

Ποια είναι τα πιο ενεργά ηφαίστεια στην Ευρώπη;

Αυτά που είναι διαρκώς ενεργά είναι η Αίτνα και το Στρόμπολι στην Ιταλία και η Ισλανδία - όλο και κάποιο ηφαίστειο είναι ενεργό πάντα εκεί.

Η Ελλάδα είναι η πιο σεισμογενής χώρα στην Ευρώπη. Δεν είναι ψηλά όμως στην ηφαιστειακή δράση.

Όχι. Τα Μέθανα, η Μήλος, η Σαντορίνη και η Νίσυρος «κοιμούνται» για πάρα πολύ καιρό...

Από αυτά ποιο είναι το πιο επικίνδυνο;

Η Σαντορίνη. Είναι ένα από τα πιο εκρηκτικά και επικίνδυνα ηφαίστεια στον κόσμο. Όμως έχει πολύ μεγάλα διαστήματα που κοιμάται...

Μήπως αυτό την κάνει πιο επικίνδυνη;

Ναι. Διότι δύσκολα μπορούμε να έχουμε μία καλή πρόγνωση, εισάγει αβεβαιότητα.

Είναι σίγουρο ότι θα εκραγεί στα επόμενα 50 χρόνια;

Δεν μπορείς να το προσδιορίσεις. Μπορεί στα επόμενα 10 χρόνια, μπορεί και στα επόμενα 100. Το σίγουρο είναι ότι θα εκραγεί. Το 2011-12 είχε μπει σε διέγερση, είχαμε τις μετρήσεις, ήταν σε κατάσταση ανησυχίας. Φαινόταν ότι κάτι θα κάνει, αλλά δεν το έκανε.

Είναι πραγματικότητα ότι ήταν στρογγυλό το νησί και λόγω ηφαιστείου βούλιαξε το μισό;

Ναι, πριν από περίπου 25.000 χρόνια. Η τελευταία μεγάλη έκρηξη ήταν πριν από 3.600 χρόνια, αυτή που λέγεται ότι κατέστρεψε τον Μινωικό Πολιτισμό στην Κρήτη κάνοντας τεράστιο τσουνάμι. Μεγάλα τσουνάμι χτύπησαν όλη τη Μεσόγειο λόγω της Σαντορίνης. Μετά έγιναν κι άλλες εκρήξεις έως και πριν από λίγες δεκαετίες, αλλά δεν δημιούργησαν μεγάλα προβλήματα.

Τι προβλέπετε;

Εμείς στο τέλος του 2011 περιμέναμε ότι θα σκάσει η Σαντορίνη. Τα ηφαίστεια έχουν μια συνέπεια στο πώς συμπεριφέρονται. Προβλέπουμε ότι η επόμενη έκρηξη στη Σαντορίνη θα είναι σαν του 1925.

Δηλαδή;

Θα ανεβάσει στάχτη στα 5-6 χιλιόμετρα, θα δημιουργήσει προβλήματα, αντιμετωπίσιμα όμως. Πέρσι εγκρίθηκε ένα σχέδιο από την Πολιτική Προστασία αντίστοιχο με τους σεισμούς, με όλα τα μέτρα που θα παρθούν για να αντιμετωπιστεί μια έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης. Είναι θετικό που πλέον έχουμε αυτό το σχέδιο. Παλεύαμε 20 χρόνια για να γίνει κάτι τέτοιο. Δεν υπάρχει σοβαρή χώρα στον κόσμο να έχει ηφαίστειο και να μην υπάρχει σχέδιο με μέτρα για το τι θα κάνει ο δήμος, τι θα κάνει η περιφέρεια, τι θα κάνει η Πολιτική Προστασία, το κράτος, σε περίπτωση έκρηξής του.

Πώς λέγεται το σχέδιο;

Τάλως.

Από πού πήρε το όνομά του;

Ήταν ο μυθολογικός χάλκινος γίγαντας που φύλαγε την Κρήτη από τις εκρήξεις της Σαντορίνης.

Πείτε μου ένα από τα μέτρα του σχεδίου αυτού.

Το λιμάνι του Αθηνιού θα κλείσει. Γι’ αυτό τώρα ετοιμάζουν ένα άλλο λιμάνι, πιο έξω. Δεν υπάρχει πάντως σχέδιο εκκένωσης του νησιού, γιατί δεν αναμένεται κάτι φοβερό.

Πώς παρακολουθείται το ηφαίστειο στη Σαντορίνη;

Υπάρχει ένα πλήρες δίκτυο με σεισμογράφους γύρω γύρω, με θέσεις που μετράνε την παραμόρφωση του εδάφους δορυφορικά, η τεχνολογία έχει εξελιχθεί τόσο που μπορούμε με δορυφορικά συστήματα να έχουμε εικόνες για το ανάγλυφο ανά εβδομάδα, ακόμα και αν κατέβηκε μερικά εκατοστά. Επίσης έχουμε συστήματα που παρακολουθούν τη θερμοκρασία και τη χημική σύσταση των αερίων και των νερών.

Τα άλλα τρία ελληνικά ηφαίστεια παρακολουθούνται;

Δυστυχώς όχι. Διότι υπερεπείγει η Σαντορίνη. Το δεύτερο είναι η Νίσυρος, η οποία υποπαρακολουθείται...

Έχω πάει στον κρατήρα εκεί, είναι τρομερό…

Βράζει ο τόπος! Είναι πολύ ενεργό, έχει έντονο γεωθερμικό πεδίο. Στο έδαφος η θερμοκρασία είναι 100 βαθμοί και αν πας πιο κάτω είναι 500.

Τι προσφέρουν τα ηφαίστεια;

Στον άνθρωπο προσέφεραν σχεδόν τα πάντα! Πρώτα απ’ όλα προσέφεραν τη ζωή στον πλανήτη. Στις υποθαλάσσιες καμινάδες εκτιμούν οι επιστήμονες ότι ξεκίνησε να δημιουργείται η ζώσα ύλη, το RNA, το DNA. Η ατμόσφαιρα του πλανήτη είναι στην ουσία ηφαιστειακή. Τη φωτιά ο άνθρωπος την πήρε από τα ηφαίστεια, μαζί με τους κεραυνούς, αλλά τα ηφαίστεια ήταν πιο σταθερή πηγή φωτιάς. Τα πετρώματα, ό,τι καλύτερο υπάρχει, από τα ηφαίστεια. Είτε είναι για μαχαίρια είτε είναι για νυστέρια είτε είναι ηφαιστειακό γυαλί. Τα πολύτιμα μέταλλα, το διαμάντι, το χρυσάφι, όλα συνδέονται με ηφαιστειακή δράση. Το καλύτερο υδραυλικό τσιμέντο που χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα! Ελαφρόπετρα -δηλαδή θρύψαλα ηφαιστειακού γυαλιού- με ασβέστη.

Η Σαντορίνη πόσες φορές έχει εκραγεί τα τελευταία χρόνια;

Την περίοδο 1925-1928, την περίοδο 1939-1941 και το 1950. Υπάρχουν μάρτυρες εν ζωή. Θα ήθελα να σας πω ότι στη Λέσβο επίσης εμφανίζεται ο μεγαλύτερος όγκος ηφαιστιτών, που καλύπτει τα 2/3 του νησιού. Υπήρχε αρχαία ηφαιστειακή δράση εκεί. Η Πάτμος οικοδομήθηκε σχεδόν αποκλειστικά από ηφαιστίτες! Πέντε εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, η Αιγηίδα γη, η χέρσος Αλπική οροσειρά που καταλάμβανε τον χώρο του σημερινού Αιγαίου, άρχισε να κατακερματίζεται και να βυθίζεται στα νερά θάλασσας. Η πίεση της Τουρκίας που ολισθαίνει κατά μήκος του ρήγματος της βόρειας Ανατολίας και τα ανοδικά θερμά ρεύματα που προκαλούνται από την υποβυθιζόμενη αφρικανική λιθόσφαιρα λεπταίνουν και βυθίζουν μεγάλα τμήματα του ηπειρωτικού φλοιού του Αιγαίου. Την ίδια εποχή στρατεύονται στον αγώνα της ξηράς εναντίον της θάλασσας τα ηφαίστεια.

Δηλαδή;

Το μάγμα που γεννήθηκε κάτω από το νότιο Αιγαίο λόγω της υποβύθισης της αφρικανικής λιθόσφαιρας βρήκε διεξόδους στον κόλπο του Σαρωνικού, όπου δημιούργησε το μεγαλύτερο μέρος της Αίγινας και τη χερσόνησο των Μεθάνων. Στο κεντρικό Αιγαίο επίσης δημιούργησε τα νησιώτικα συμπλέγματα της Μήλου και Σαντορίνης και, τέλος, στο ανατολικό Αιγαίο δημιούργησε τη Νίσυρο με τις πέριξ αυτής νησίδες και μέρος της δυτικής Κω. Οι Ανάνες, η Κίμωλος, η Πολύαιγος, η Αντίμηλος και η ίδια η Μήλος είναι μεγάλα ηφαίστεια που άρχισαν να οικοδομούνται πριν από τριάμισι εκατομμύρια χρόνια και ολοκληρώθηκαν με τη μεγάλη έκρηξη της Φυριπλάκας στη Μήλο πριν από 90.000 χρόνια. Η Μήλος είναι σήμερα ένα τεράστιο καζάνι με υπέρθερμο ρευστό στα σπλάχνα της. Μικρές διαρροές από τον ατμό και λίγα άλλα ηφαιστειακά αέρια παρατηρούνται στις ατμίδες και τις θερμές πηγές που βρίθουν στο νησί.

Θέλω να σταθούμε στην ιστορία της Σαντορίνης, που τη χαρακτηρίσατε την πιο επικίνδυνη.

Στην περιοχή της Σαντορίνης η ηφαιστειακή δράση άρχισε πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια περίπου και οικοδόμησε ένα μεγάλο ηφαίστειο στα Χριστιανά και μικρά υποθαλάσσια ηφαιστειακά κέντρα στον χώρο της νότιας Θήρας, που αργότερα αναδύθηκαν και είναι οι σημερινοί λόφοι από το χωριό Ακρωτήρι έως τον Φάρο. Το ηφαίστειο στη συνέχεια μετατοπίζει τη δράση του βορειότερα, στην περιοχή μεταξύ Θηρασίας και βόρειας Θήρας. Εκεί οικοδομεί ένα μεγάλο ασπιδόμορφο ηφαίστειο μεταξύ 500 και 400.000 ετών πριν από σήμερα. Αυτή είναι η εποχή όπου αρχίζουν οι μεγάλες εκρήξεις στη Σαντορίνη. Περίπου κάθε 20.000 χρόνια εκδηλώνεται ένα τεράστιο εκρηκτικό γεγονός που τινάζει δισεκατομμύρια τόνους ηφαιστειακής τέφρας στον αέρα. Αυτός ο κύκλος καταστροφής και ανοικοδόμησης του ηφαιστείου επαναλήφθηκε στη Σαντορίνη δώδεκα φορές τα τελευταία 400.000 χρόνια! Η τελευταία από τις μεγάλες εκρήξεις εκδηλώνεται περίπου το 1614 π.Χ., την εποχή όπου στο νησί ακμάζει λαμπρός πολιτισμός -όμοιος με αυτόν της Μινωικής Κρήτης. Μέσα σε λίγες ημέρες τινάχθηκαν στον αέρα 130 δισεκατομμύρια τόνοι λιωμένο πέτρωμα (περίπου 60 κυβικά χιλιόμετρα μάγματος) και δημιουργήθηκε η σημερινή καλδέρα. Μετά την έκρηξη του 1614 π.Χ., το ηφαίστειο συνεχίζει τη δράση του και δημιουργεί την Παλαιά και Νέα Καμένη. Από το 1600 π.Χ. έως το 197 π.Χ. εκδηλώνονται περιοδικά εκχύσεις που δομούν ένα μεγάλο υποθαλάσσιο ηφαιστειακό βουνό, κορυφές του οποίου είναι οι Καμένες. Η πρώτη χερσαία δράση καταγράφεται το 197 π.Χ. Από τότε έως σήμερα έχουν καταγραφεί οκτώ ακόμη εκρήξεις (46-47 μ.Χ., 726, 1570-1573, 1707-1711, 1866-1870, 1925-1928, 1939-1941, 1950), οι οποίες οικοδόμησαν τις Καμένες, τη νεότερη χέρσο της ανατολικής Μεσογείου. Έξω από την καλδέρα, οκτώ χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θήρας, μεγάλη έκρηξη το 1650 οικοδομεί το υποθαλάσσιο ηφαίστειο του Κολούμπου. Η έκρηξη αυτή είναι η μεγαλύτερη της προηγούμενης χιλιετίας για την ανατολική Μεσόγειο και κόστισε τη ζωή σε 70 Σαντορινιούς.

Πώς λειτουργεί ένα ηφαίστειο;

Τα ηφαίστεια είναι χερσαία ή υποθαλάσσια φυσικά οικοδομήματα, συνήθως λόφοι ή βουνά. Δημιουργούνται όπου το μάγμα -το οποίο είναι τηγμένο πέτρωμα που βρίσκεται βαθιά στη γη- καταφέρει να βρει διέξοδο προς την επιφάνεια. Εξερχόμενο το μάγμα στην επιφάνεια ψύχεται και στερεοποιείται σε λάβα. Η γένεση και η άνοδος του μάγματος προς την επιφάνεια της γης ευνοείται σε περιοχές, οι οποίες είναι τεκτονικά διαταραγμένες. Από τον μαγματικό θάλαμο, την περιοχή όπου βρίσκεται αποθηκευμένο το μάγμα, φτάνει στην επιφάνεια μέσω των ηφαιστειακών αγωγών ή των φλεβών τροφοδοσίας, μεγάλες ρωγμές του φλοιού της γης (ενεργά ρήγματα). Αυτές συνήθως καταλήγουν σε μια οπή, τον ηφαιστειακό πόρο. Αυτός βρίσκεται μέσα στον κρατήρα.

Θα μπορούσαμε να μιλάμε ώρες. Πώς θα θέλατε να κλείσω; Κάτι εντυπωσιακό θα ήθελα.

Οι εκρήξεις ηφαιστείων είναι ένα από τα πρώτα θέματα που απαθανάτισε ο νεολιθικός άνθρωπος σε τοιχογραφίες οικισμών της κεντρικής Ανατολίας πριν από 8.500 χρόνια! Το 44 π.Χ., το έτος της δολοφονίας του Ιουλίου Καίσαρα, μια μεγάλη έκρηξη της Αίτνας απλώνει ένα νέφος πυκνής, ξηρής ομίχλης έως τη Ρώμη. Ο Πλούταρχος γράφει πως οι ακτίνες του ηλίου ήταν τόσο αδύναμες και κρύες, ώστε τα φρούτα δεν μπόρεσαν να ωριμάσουν εκείνη τη χρονιά! Το επόμενο έτος καταγράφεται ως ένα έτος με ασυνήθιστο κρύο, ενώ καταστροφές σοδειάς αναφέρονται σε Ιταλία και Αίγυπτο. Χίλια οκτακόσια χρόνια αργότερα, το 1789, ο Βενιαμίν Φραγκλίνος αποδίδει τα αίτια του βαρύ χειμώνα του 1783-1784 στη γαλάζια ομίχλη που σκεπάζει τη βόρεια Ευρώπη και προέρχεται από τη μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου Λακί της Ισλανδίας. Το 1815 το ηφαίστειο Ταμπόρα, ανατολικά του Μπαλί της Ινδονησίας, εκρήγνυται τινάζοντας πάνω από 40 κυβικά χιλιόμετρα μάγμα στην ατμόσφαιρα. Ήταν μία από τις μεγαλύτερες, ιστορικές εκρήξεις της γης! Το 1816 καταγράφεται ως «η χρονιά χωρίς καλοκαίρι». Ξηρή γαλάζια ομίχλη περιγράφεται στη Νέα Υόρκη. Το κρύο αναγκάζει τη Μαίρη Σίλλεϋ να αξιοποιήσει δημιουργικά τον χρόνο των καλοκαιρινών διακοπών της και έτσι γεννιέται ο «Φρανκενστάιν». Η επόμενη πολύ μεγάλη έκρηξη, του ηφαιστείου Κρακατάου στην Ινδονησία το 1883, θέτει ξανά το θέμα. Το συμπέρασμα των εργασιών που παρουσιάστηκαν το 1888 στη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου ήταν πως τα θαυμάσια ηλιοβασιλέματα που απολάμβανε όλος ο κόσμος τα πέντε επόμενα του 1883 χρόνια, καθώς και οι χαμηλότερες θερμοκρασίες που καταγράφηκαν σε πολλές χώρες, οφείλονται στην έκρηξη αυτή.

Είχαν δίκιο ή ήταν δοξασίες;

Οι μεγάλου μεγέθους ηφαιστειακές εκρήξεις εισάγουν στη στρατόσφαιρα μεγάλες ποσότητες λεπτής ηφαιστειακής στάχτης και ηφαιστειακών αερίων (διοξείδιο του θείου και του άνθρακα καθώς και νερό). Ενώ το κύριο μέρος της ηφαιστειακής στάχτης απομακρύνεται σε διάστημα λίγων ημερών ή εβδομάδων, το διοξείδιο του θείου παραμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα στο στρατοσφαιρικό αερόλυμα. Σιγά σιγά αυτό αρχίζει να μετατρέπεται σε σταγόνες θειικού οξέος καθώς ενώνεται με το νερό. Οι σταγόνες αυτές αντανακλούν έντονα το φως του ηλίου και αυξάνουν πολύ το «οπτικό βάθος» (την απορροφητικότητα στο φως) του στρατοσφαιρικού αερολύματος. Τα σταγονίδια του θειικού οξέος παραμένουν στη στρατόσφαιρα για διάστημα 3 έως 5 ετών! Η έκρηξη του ηφαιστείου Πινατούμπο στις Φιλιππίνες επιβεβαίωσε τις παραπάνω παρατηρήσεις, τονίζοντας τον ρόλο του μεγέθους της έκρηξης και του παραγόμενου θείου.

Δηλαδή;

Στις 9 Ιουνίου 1991, μετά από 400 χρόνια ηρεμίας, το Πινατούμπο πραγματοποιεί τη μεγαλύτερη έκρηξη των τελευταίων 80 ετών στον πλανήτη! Εννέα κυβικά χιλιόμετρα μάγματος τινάχθηκαν σε ύψος 30 χιλιομέτρων στην ατμόσφαιρα. 17.000 τόνοι διοξειδίου του θείου υπολογίζεται ότι εισήλθαν στη στρατόσφαιρα. Η αύξηση του οπτικού βάθους του στρατοσφαιρικού αερολύματος είναι πέντε φορές πάνω από την τιμή που υπήρχε πριν από την έκρηξη! Το ηφαιστειακό αερόλυμα αγκαλιάζει τη γη σε 22 ημέρες και σε έναν χρόνο τον καλύπτει ολόκληρο! Το βόρειο ημισφαίριο ψύχθηκε κατά 0,5-0,6 βαθμούς, ενώ συνολικά ο πλανήτης το 1992-93 είχε θερμοκρασία χαμηλότερη κατά 0,4 βαθμούς (Newhall & Punongbayan 1996)!

Μία έκρηξη μόνο ηφαιστείου τα έκανε αυτά…

Η κλιματολογική αλλαγή που επήλθε από την έκρηξη του Πινατούμπο εκτιμάται μεγαλύτερη από εκείνη που είχε προκαλέσει η καύση των πετρελαιοπηγών του Κουβέιτ κατά τον Πόλεμο του Κόλπου, περίπου δε ίση με τις επιπτώσεις από την εκδήλωση πυρκαγιάς στην τροπική ζούγκλα για έξι μήνες! Η κλιματολογική αλλαγή ήταν εντονότερη από τη θερμαντική δράση του «El Nino» ή το ανθρωπογενές φαινόμενο του θερμοκηπίου το 1991-1993. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η μέγιστη έκλυση διοξειδίου του θείου ήταν μόλις το 15% της ποσότητας που εκλύουν οι σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος των ΗΠΑ! Να σημειωθεί επίσης ότι υπολογίζεται πως όλα μαζί τα ηφαίστεια παράγουν μόλις κάτι παραπάνω από το 1% του διοξειδίου του άνθρακα που παράγεται από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Το πρόβλημα αυτή είναι, η ανθρώπινη δραστηριότητα. Και για την καταστροφή του όζοντος.