Ο σίδηρος στον αθλητή

Ο σίδηρος είναι το τέταρτο πιο άφθονο στοιχείο στη γη και έχει πολλαπλό ρόλο στον οργανισμό του αθλητή. Αποτελεί βασικό δομικό στοιχείο της αιμοσφαιρίνης και της μυοσφαιρίνης, που μεταφέρουν το οξυγόνο από τους πνεύμονες στο αίμα και, εν συνεχεία, στους μυς.

Είναι απαραίτητο συστατικό πολλών ενζύμων, τα οποία συμμετέχουν στη μεταφορά και χρησιμοποίηση του οξυγόνου μέσα στα κύτταρα, καθώς και στην επεξεργασία των τροφών και των φαρμάκων στο ήπαρ. Επομένως, ο ρόλος του είναι ζωτικός και ουσιαστικής σημασίας στον μεταβολισμό του αθλητή, επειδή μετατρέπει τη χημική ενέργεια των τροφών σε μεταβολική.

Τα ερωτήματα που σχετίζονται με τον σίδηρο είναι πολλά:
Χρειάζονται οι αθλητές περισσότερο σίδηρο από όσους δεν αθλούνται;
Ποια είναι η επίπτωση της ανεπάρκειας του σιδήρου μεταξύ των αθλητών;
Ποια είναι η επίπτωση της αναιμίας και της έλλειψης σιδήρου στην αθλητική απόδοση;
Κατά πόσο τα χαμηλά επίπεδα φεριτίνης (αποθήκης σιδήρου) όταν δε συνοδεύονται από αναιμία μειώνουν την απόδοση;
Πώς γνωρίζουμε ότι οι αθλητές, χορτοφάγοι ή μη, παίρνουν την ποσότητα σιδήρου που χρειάζονται από την τροφή;
Ποια είναι τα υπέρ και τα κατά στη χορήγηση συσκευασμάτων στους αθλητές;

Η σιδηροπενική αναιμία στους αθλητές επιφέρει μείωση της σωματικής και πνευματικής απόδοσης και της ανοσίας, ενώ σε ασθενείς προκαλεί δύσπνοια, κόπωση, εξάντληση, αίσθημα παλμών και ταχυκαρδία. Συχνά η νόσος υπερδιαγιγνώσκεται και υπερθεραπεύεται στους αθλητές.

Το μεγαλύτερο ποσοστό του σιδήρου που χρειάζεται για την κατασκευή της αιμοσφαιρίνης προέρχεται από την ανακύκλωση του σιδήρου των γερασμένων ερυθροκυττάρων, τα οποία καταστρέφονται στον σπλήνα και απελευθερώνουν σίδηρο, ώστε να μεταφερθεί, μέσω του αίματος, στον μυελό των οστών, όπου ενώνεται, εκ νέου, με την αιμοσφαιρίνη, για να σχηματίσει νέα ερυθροκύτταρα.

Επειδή αυτή η αέναη ανακύκλωση αποτελεί ένα κλειστό σύστημα ελάχιστη ποσότητα σιδήρου χάνεται από το σώμα.
Στον άνδρα οι απώλειες είναι περίπου 1mg ανά 24ώρο και στη γυναίκα 2mg ανά 24ωρο, λόγω της εμμήνου ρύσης. Επειδή η απώλεια είναι ελάχιστη η χορηγούμενη ποσότητα από τις τροφές πρέπει να είναι μικρή.

Στις ΗΠΑ ο μέσος όρος ανά 24ωρο είναι 10-20mg. Ο ολικός σίδηρος ενός ενήλικα είναι περίπου 4000mg. Περισσότερο από τα τρία τέταρτα αυτού του σιδήρου βρίσκεται στην αιμοσφαιρίνη και στη μυοσφαιρίνη και το ένα τέταρτο περίπου είναι αποθηκευμένο, στο συκώτι, στον μυελό των οστών και στον σπλήνα με τη μορφή της φεριτίνης, ώστε να χρησιμοποιηθεί σε περίπτωση ανάγκης.

Το επίπεδο της φεριτίνης στο αίμα αντικατοπτρίζει το επίπεδο του αποθηκευμένου σιδήρου.
Συχνά η μειωμένη φεριτίνη του αίματος ερμηνεύεται λανθασμένα από τους αθλητές ως ανεπάρκεια σιδήρου. Τις περισσότερες φορές η εκτίμηση αυτή είναι λαθασμένη γιατί η απορρόφηση σιδήρου από το έντερο είναι φυσιολογική. Αντανακλά μόνο μια μετατόπιση σιδήρου από τις αποθήκες στις περιοχές ζήτησης (λειτουργικά διαμερίσματα), δηλαδή την αιμοσφαιρίνη και τη μυοσφαιρίνη.

Η προπόνηση αντοχής και ιδιαίτερα ο υπερμαραθώνιος μπορεί να προκαλέσει «ανεπάρκεια» τα φεριτίνης αλλά η μείωση αυτή δεν είναι παθολογική.
Πολλές φορές παρατηρείται μείωση της αιμοσφαιρίνης και της φεριτίνης στους αθλητές, η οποία είναι πλασματική και ονομάζεται: αναιμία του αθλητή (sports anaimia).

Αναιμία ορίζεται ως ο χαμηλότερος από τον φυσιολογικό αριθμό των ερυθρών αιμοσφαιρίων στο αίμα, ενώ ο χαμηλός αιματοκρίτης φανερώνει τη χαμηλή αναλογία των ερυθρών αιμοσφαιρίων σε σχέση με τον όγκο του πλάσματος. Ο αυξημένος όγκος του πλάσματος σε σχέση με τα ερυθρά αιμοσφαίρια θα αντιστοιχεί σε χαμηλό αιματοκρίτη επειδή τα αραιώνει.

Αντίθετα ο μειωμένος όγκος πλάσματος, όπως συμβαίνει στην αφυδάτωση, θα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση του αιματοκρίτη, λόγω αιμοσυμπύκνωσης. Επειδή οι αθλητές αντοχής, μαραθώνιου και υπερμαραθώνιου έχουν χρονίως αυξημένο όγκο του υγρού στοιχείου του πλάσματος μπορεί να έχουν σταθερά μειωμένο αιματοκρίτη και αυτό ονομάζεται ψευδοαναιμία του αθλητή.

Η ψευδοαναιμία είναι μια προσαρμογή του σώματος στις επανειλημμένες απώλειες του όγκου του πλάσματος που συμβαίνουν σε κάθε προπόνηση. Το σώμα για να αντισταθμίσει αυτές τις μεγάλες απώλειες του όγκου εκκρίνει ορμόνες, οι οποίες κατακρατούν αλάτι και νερό με τελικό αποτέλεσμα την αύξηση του όγκου του πλάσματος.

Οι αθλητές αντοχής που αθλούνται σκληρότερα έχουν υψηλότερους όγκους πλάσματος και χαμηλότερο αιματοκρίτη.
Η μορφή του σιδήρου που βρίσκεται στις φυτικές τροφές δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παρασκευή αιμοσφαιρίνης. Επίσης η διατροφή των χορτοφάγων περιέχει ουσίες, π.χ. πολυφαινόλες που μειώνουν την απορρόφηση σιδήρου από το έντερο. Επομένως οι χορτοφάγοι αθλητές είναι πιο επιρρεπείς σε αναιμία που οφείλεται σε έλλειψη σιδήρου.

Το βιβλίο του Δρόσου Βενετούλη «Γεννηθήκαμε δρομείς» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μπαρτζουλιάνος».