Η μεγάλη ανατροπή - Ο Τολστόι ήταν αναγνώστης του Ντοστογιέφσκι

Είναι πια γνωστό ότι τις τελευταίες μέρες της ζωής του ο Τολστόι είχε στο προσκεφάλι του το opus magnum του μεγάλου του αντιζήλου και το διάβαζε με προσοχή. Τι μπορεί να διάβαζε τώρα ο Τολστόι στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι «Αδερφοί Καραμόζοφ» δεν είναι δύσκολο να μαντέψει κανείς.

Ο Τολστόι είναι αναμφίβολα ο απόλυτος μετρ των μεγάλων αφηγήσεων. Είναι αυτός που τελειοποίησε το όραμα του ρεαλισμού φέρνοντας την απόλυτη ισορροπία στην ανασύσταση της πραγματικότητας με ύφος και γλώσσα λαμπρού στυλίστα. Με τον τρόπο αυτό αναδείχθηκε σε θεματοφύλακα του ρεαλιστικού μυθιστορήματος του 19ου αιώνα.

Τι διάβαζε ο Τολστόι τις τελευταίες μέρες της ζωής του;

Από τη μεριά του ο Ντοστογιέφσκι είναι ένας ανοικονόμητος πειραματιστής που ανήκει στο μέλλον. Άνισος, αταξινόμητος, αντιφατικός αλλά μεγαλοφυής όσον αφορά τη σύλληψη μιας λογοτεχνίας που ερχόταν από το μέλλον. Και δεν είναι μόνο οι αντιήρωες ή τα ηθικά διλήμματα που επινοεί συνεχώς. Ο Τολστόι θαυμάζει πιθανότατα στον Ντοστογιέφσκι πράγματα που ο ίδιος δεν μπορούσε να κάνει: Μια συμπαγή, δραματική αφήγηση που εκτυλίσσεται μέσα σε λίγες μέρες ή ακόμα και λίγες ώρες. Αφηγηματικές ακρότητες που ο ίδιος δεν επιδοκιμάζει χωρίς όμως να σημαίνει πως δεν τις θαυμάζει. Εκείνο όμως που σίγουρα θαυμάζει στους Αδερφούς Καραμάζοφ είναι οι μορφολογικές καινοτομίες του Ντοστογιέφσκι. Με το μυθιστόρημα ξεκινά επί της ουσίας ο μοντερνισμός στη λογοτεχνία. Ο Ντοστογιέφσκι μοιάζει να χτίζει τα κεφάλαιά του με τη λογική της σπείρας, σε μια καμπύλη πάνω στην οποία πρόσωπα και γεγονότα περιστρέφονται και απομακρύνονται συνεχώς από ένα αρχικό δοσμένο στοιχείο. Κανένα άλλο μυθιστόρημα δεν παρουσιάζει αυτή τη μορφολογική καινοτομία. Είναι κάτι το οποίο οι θεωρητικοί της λογοτεχνίας δεν έχουν ακόμα επισημάνει, πιθανόν γιατί ένα μεγάλο έργο μας αποκαλύπτεται συν τω χρόνω και αφήνει σιγά-σιγά να αποκαλυφθούν οι αρετές του.

Το αριστούργημα του Ντοστογιέφσκι μας εισάγει επίσης στον εξπρεσιονισμό, με τον τρόπο ίσως που το κάνει ο Βαν Γκογκ στη ζωγραφική. Τα παραμορφωτικά στοιχεία που αλλοιώνουν τους χαρακτήρες και τα γεγονότα δίνουν μια ξεχωριστή δραματική ένταση στην αφήγηση. Στους Αδερφούς Καραμάζοφ έχεις την αίσθηση ότι η αφήγηση καλπάζει σαν ένα ατίθασο άλογο κι εσύ ως αναγνώστης δεν έχεις παρά να τρέχεις ξωπίσω του συνεχώς έστω και αν σου κόβεται η ανάσα.

Ασφαλώς ο Τολστόι έφυγε από την ζωή με την πεποίθηση ότι ο ίδιος ήταν ο θεός της λογοτεχνίας αλλά και με την αμφιβολία σχετικά με την επιδραστικότητά του στο μέλλον. Αναγνώριζε προφανώς ότι ο Ντοστογιέφσκι και οι καινοτομίες του θα είχαν περισσότερο ενδιαφέρον για τις ερχόμενες γενιές συγγραφέων. Το αντιλαμβανόταν κι ο ίδιος ότι θα έπρεπε να είναι πιο τολμηρός μορφολογικά αλλά δεν θα διακινδύνευε την ισορροπία και την τελειότητά του για τίποτα στον κόσμο.