Στο Άγιο Ελλισσαίο με Λίνα Μενδώνη, Μάνο Ελευθερίου και Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

Οι περισσότεροι μάλλον εξεπλάγησαν από την αναφορά στην ενημέρωση του Υπουργείου Πολιτισμού στο εκκλησιδίο του Αγίου Ελισσαίου και στη σχέση αυτού με τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Ισως κάποιοι που έχουν διαβάσει τη συλλογή ποιημάτων του Μάνου Ελευθερίου «Αγρύπνια για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του προφήτη Ελισσαίου», κατανοούν περί τίνος πρόκειται. Τώρα τι σχέση έχουν μεταξύ τους ένα εκκλησίδιο που κτίστηκε επί Τουρκοκρατίας, ο Μάνος Ελευθερίου, ένα τρυγόνι και ο συγγραφέας της Φόνισσας, είναι κάτι έχει την εξήγησή του.

Η ιστορία του ναού

Το εκκλησάκι του Αγίου Ελισσαίου είναι μονόκλιτη βασιλική, κτισμένη επί Τουρκοκρατίας. Ανήκε στην οικογένεια Χωματιανού-Λογοθέτη όπως και το αρχοντικό Λογοθέτη, το οποίο βρίσκεται στο Μοναστηράκι, απέναντι από τη Βιβλιοθήκη του Αδριανού, στην Οδό Άρεως 14. Στην αυλή του αρχοντικού βρίσκεται το εκκλησάκι. Πρώτη αναφορά σε αυτό βρίσκουμε στο σχέδιο των Αθηνών του 1832 των Schaubert και Κλεάνθη. Τη διετία 1943-44 κατεδαφίστηκε μέρος του ναού. Ιδιοκτήτης πλέον, ήταν ο αντιπλοίαρχος του Πολεμικού Ναυτικού Ηρακλής Καζάκος, ο οποίος φοβήθηκε ότι θα χάσει το οικόπεδο καθώς η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ετοιμαζόταν να κηρύξει το εκκλησάκι ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο. Τελικά γκρέμισε μέρος του ναού, ο οποίος αναστηλώθηκε το 2005.

Ο Παπαδιαμάντης και ο Μωραΐτίδης

Ας «συναντήσουμε» στον συγκεκριμένο ναό και τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Θα μπορούσαμε, αν γυρίζαμε τον χρόνο πίσω και βρισκόμασταν στο εκκλησάκι στη διάρκεια μια αγρυπνίας. Θα βρίσκαμε τον Παπαδιαμάντη να ψάλλει. Δεξιός ψάλτης ο ίδιος, αριστερός ο εξάδελφός του, διηγηματογράφος, ακαδημαϊκός, δημοσιογράφος, θεατρικός συγγραφέας, μεταφραστής και δοκιμιογράφος, επίσης Σκιαθίτης, Αλέξανδρος Μωραϊτίδης. Έσπευδαν τότε να τους ακούσουν να ψάλουν, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο Παύλος Νιρβάνας και άλλες σημαντικές μορφές των γραμμάτων της εποχής

Αγρύπνια για το σκοτεινό τρυγόνι

Πολλά χρόνια αργότερα τους «συνάντησε» εκεί ο Μάνος Ελευθερίου. Όχι κυριολεκτικά, αλλά μεταφορικά. Σε κάποιο οπισθόφυλλο συλλογής του διαβάζουμε: «Οι δύο πρώτες εκδόσεις της συλλογής «Αγρύπνια για το σκοτεινό τρυγόνι στην εκκλησία του προφήτη Ελισσαίου» κυκλοφόρησαν στα 1975 και 1980 σε ελάχιστα αντίτυπα εκτός εμπορίου. «Σκοτεινό τρυγόνι» αυτοαποκαλείται ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στο ποίημά του «Προς τη μητέρα μου» (1874). Η μικρή ταπεινή εκκλησία του προφήτη Ελισσαίου βρισκόταν στις αρχές του 20ού αιώνα στην οδό Άρεως, στο Μοναστηράκι, και εκεί πήγαινε ο Γέροντας και έψαλε τις ολονυχτίες. Το ποίημα είναι ένας φόρος τιμής και συγχρόνως μια παραληρηματική αλλά κατανυκτική συνομιλία του Μάνου Ελευθερίου με τον συγγραφέα της «Φόνισσας». Τοιχογραφία με ψηφίδες από γεγονότα, πρόσωπα και συμβάντα της ζωής του μεγάλου πεζογράφου μέσα από επιστολές και λογοτεχνικά κείμενά του. Μια εσωτερική συνομιλία κι ένας διάλογος σαν νυκτερινός ψαλμός οδύνης, ταπείνωσης και συγχρόνως θαυμασμός και προσευχή προς τον Γέροντα...».

Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το ποίημα του Μάνου Ελευθερίου

«Πολὺν καιρὸ μετά, χρόνια μετά, στὶς ἀγρυπνίες
τοῦ προφήτη Ἐλισσαίου
κάτι θὰ εἷχε ἡ ψυχή του ἐννοήσει
ἀπὸ τὴν τάξη καὶ τὴ ζυγαριὰ τοῦ κόσμου
γιατὶ ἀλλιῶς δὲν ἐξηγεῖται
πῶς ἀπ᾿ τὰ ψίχουλα ποὺ τοῦ κληρώσανε στὴ μοιρασιά του
τὰ μισὰ νὰ τὰ σκορπάει στὰ πουλιὰ
καὶ τ᾿ ἄλλα στοὺς Ἀγγέλους τῆς ὁλονυχτίας.»

Στην εκκλησία φημολογείται ότι έχει τραβηχτεί μια από τις πιο γνωστές φωτογραφίες του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη…