Αλμπέρ Καμύ: Ο «Ξένος» στα «Χρόνια της Πανούκλας»

Επιπόλαιοι βιογράφοι και κριτικοί της λογοτεχνίας έχουν φορτώσει τον Καμύ με ένα σωρό τίτλους που θωπεύουν τη ματαιοδοξία του ανδρός αλλά δεν αποτυπώνουν την ουσία της ύπαρξής του. Ευφυής σχολιαστής της φιλοσοφίας αλλά όχι φιλόσοφος, φιλότιμος θεατρικός συγγραφέας πλην όμως όχι πραγματικά σημαντικός, δημοσιογράφος για λόγους βιοπορισμού ο Αλμπέρ Καμύ υπήρξε ένας κορυφαίος μυθιστοριογράφος του εικοστού αιώνα – πράγμα που ίσως εξηγεί και τις παράλληλες δράσεις του στο χώρο του πνεύματος.

Ακόμα κι αν αναγνωρίσουμε την αξία των φιλοσοφικών του πονημάτων όπως ο Μύθος του Σισύφου ή ο Επαναστατημένος άνθρωπος, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τον παρακολουθηματικό τους χαρακτήρα στο μυθιστορηματικό του έργο. Χωρίς τον Ξένο ο Σίσυφος θα ήταν κάτι παράλογο, χωρίς την Πανούκλα ο Επαναστατημένος άνθρωπος δεν θα είχε λόγο ύπαρξης. Ο Καμύ ήρθε σε αυτόν τον κόσμο για να γράψει «φιλοσοφία σε εικόνες» όπως πρέπει να νοείται το πραγματικό μυθιστόρημα. Κι αν οφείλει το μεγαλύτερο μέρος της φήμης του στον Ξένο, η Πανούκλα ακολουθεί κατά πόδας τόσο σε πωλήσει όσο και σε δημοφιλία.

Όταν η προφητεία γίνεται επικαιρότητα

Το είχε πει ο Καμύ σε μια συνέντευξή του 1958: «Η προφητεία γίνεται πολύ σύντομα επικαιρότητα». Κι αν δεχτούμε πως όλα τα μεγάλα μυθιστορήματα έχουν προφητικό χαρακτήρα τότε η Πανούκλα του είναι το μυθιστόρημα της εποχής μας. Κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Γκαλιμάρ το 1947 στις δύσκολες εκείνες μεταπολεμικές μέρες που η ζωή πάσχιζε σαν δαρμένο σκυλί να ανασηκωθεί και να τρέξει ξανά ελεύθερη στους δρόμους του Παρισιού. Ο Καμύ είχε μια τραυματική σχέση με τις μεταδοτικές ασθένειες από την στιγμή που κι ο ίδιος ήταν φυματικός. Είχε όμως και μια αλληγορική προδιάθεση όπως όλοι οι ευφυείς συγγραφείς. Αξιοποιώντας το δεδομένο μιας επιδημίας χολέρας που έπληξε το Οράν το 1899 αποδεκατίζοντας τον πληθυσμό της πόλης αλλά στοχεύοντας εξαρχής σε μια δυσοίωνη υπενθύμιση ότι το μικρόβιο που προκαλεί τα δεινά της ανθρωπότητας δεν πεθαίνει ποτέ απλώς κοιμάται περιμένοντας την κατάλληλη ευκαιρία, σχολιάζει εκ των υστέρων την αλγεινή εμπειρία ενός παράλογου πολέμου. Με την Πανούκλα ο Καμύ έρχεται πιο κοντά στην κλασική λογοτεχνία, εμπιστευόμενος τα παραδοσιακά εργαλεία αφήγησης σε σχέση με τον Ξένο.

Άνθρωποι και ιδέες

Υπάρχει η αίσθηση στους κριτικούς, και μάλλον έχουν δίκιο, ότι ο Καμύ στην Πανούκλα δεν είναι τόσο ελεύθερος όσο στον Ξένο. Αυτό μπορεί να συμβαίνει γιατί ο συγγραφέας έπεσε θύμα των προθέσεών του που στις περισσότερες περιπτώσεις διολισθαίνουν στον διδακτισμό. Ο γιατρός Ριέ είναι ο αδιαφιλονίκητος πρωταγωνιστής, αλλά ένας πρωταγωνιστής που δεν ανοίγεται στον αναγνώστη. Πρόκειται για τον αδέκαστο κριτή μιας τραγωδίας, έναν άθεο και πραγματιστή επιστήμονα, που ξέρει πως η Ιατρική δεν μπορεί να νικήσει τον θάνατο και να λύσει το ανεξήγητο θαύμα της ύπαρξης. Η νηφαλιότητά του φτάνει στα όρια της ανεπιθύμητης ουδετερότητας. Ο ατσαλάκωτος Ριέ αποχρωματίζεται σε σχέση με τον αιρετικό Ταρρού, τον θρησκόληπτο Πενελού, τον ανήσυχο νεαρό δημοσιογράφο Ραμπέρ, τον μισότρελο Κοτάρ. Ο Ριέ από την άλλη προσεγγίζει το ιδεώδες ενός ανδρισμού που επιβάλλει στους άνδρες να μην εκδηλώνουν τα συναισθήματα και τις αδυναμίες τους, να είναι νηφάλιοι και δίκαιοι στις κρίσεις τους και να αναλαμβάνουν την ευθύνη μιας κατάστασης χωρίς κρίσεις πανικού και παλινωδίες. Αυτό τον ρόλο τον παίζει άψογα ο Ριέ, που κατά κάποιο έρχεται με κεκτημένη ταχύτητα από το περιβάλλον του Ξένου διατηρώντας κάποιες ιδιότητες του Μερσώ, που τον κάνουν απόκοσμο και αλώβητο στο κοσμογονικό πεδίο της Πανούκλας.

Η επικαιρότητα της Πανούκλας

Αντίθετα από ό,τι πιστεύουν οι αναγνώστες η λογοτεχνία δεν βρίσκεται στα καλύτερά της όταν έχει αυτό τον τόνο της επικαιρότητας που αναγνωρίζει κανείς στο μυθιστόρημα του Καμύ. Η Πανούκλα παραμένει ένα σημαντικό και καλογραμμένο βιβλίο που διαβάζεται λιγότερο ή περισσότερο κατά εποχές ασχέτως αν σήμερα εντάσσεται στην καρδιά μιας επικαιρότητας ακριβώς επειδή αναπλάθει αριστουργηματικά την κλειστοφοβική ατμόσφαιρα μιας φονικής πανδημίας. Ο αναγνώστης θα πρέπει κυρίως να επικεντρωθεί στα φιλοσοφικά ερωτήματα που θέτει ο συγγραφέας για τον Θεό, για τον θάνατο και την αρρώστια, για τον έρωτα και τη φιλία, για την διαχείριση των κρίσεων, για την αγωνία και το παράλογο της ύπαρξης, για το μεγαλείο και την ασημαντότητα των ανθρώπων, για τον κόσμο που μας περιβάλλει πάντοτε απαράλλαχτος και συναρπαστικός. Η συνθήκη της πανδημίας είναι απλώς μια αφορμή για να ειπωθούν σημαντικά πράγματα και δεν θα πρέπει ο αναγνώστης να θυμάται τη μεγάλη λογοτεχνία και να ανατρέχει σε αυτήν με όρους επικαιρότητας. Ξέρουμε ότι η εποχή μας λατρεύει το εφήμερο κι επειδή αυτό ακριβώς συνιστά την αδυναμία της, η λογοτεχνία μας προτρέπει να δυσπιστούμε στην φευγαλέα και απατηλή καθημερινότητα. Επίκαιρο ή όχι το μυθιστόρημα του Καμύ αποτελεί μέρος αυτής της μεγάλης παράδοσης που αναδεικνύει την ομορφιά του κόσμου και μας μεταμορφώνει.