Τολστόι - Το σύνορο του μυθιστορηματικού ρεαλισμού

Στη γεωγραφία του χρόνου, η λογοτεχνία και η εξέλιξή της ορίζεται περισσότερο από τα κυρίαρχα ρεύματα της εποχής και λιγότερο από τις εθνικές σχολές. Ο δέκατος ένατος αιώνας υπήρξε αναμφίβολα το βασίλειο του ρεαλισμού. Ο ορθολογικός διαφωτισμός, η έντονη αστυφιλία και η εξέλιξη της τυπογραφίας ήταν περίπου αναμενόμενο ότι θα δημιουργούσαν ευνοϊκές αναγνωστικές συνθήκες. Οι συνθήκες αυτές αποτυπώθηκαν με το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που ειαήγαγε ο Μπαλζάκ και οι επίγονοί του. Ο «βασιλιάς των μυθιστοριογράφων» όρισε με τα γραφτά του το κλασικό μυθιστόρημα, όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Αξιοποίησε σύνθετες δομές αφήγησης αναμιγνύοντας φιλοσοφία, πολιτική, τέχνη, καθημερινότητα και ανθρώπινη ψυχολογία μέσα στον αναδευτήρα που συχνά αποκαλούμε ανθρώπινη μοίρα. Τα μυθιστορήματά του σίγουρα οδήγησαν σε μια εντελώς νέα αντίληψη του ανθρώπου και του κόσμου του, ωστόσο είχαν κάποιες χτυπητές αδυναμίες. Ο Μπέκετ αναδεικνύει τον χλωροφορισμένο κόσμο του Μπαλζάκ και ξεσκεπάζει τις εμμονικές προθέσεις του Γάλλου υπερμυθιστοριογράφου, τη συνεχή παρουσία του μέσα στο κείμενο συχνά με άκομψο και απολυταρχικό τρόπο απέναντι στους ήρωές του.

Η αλήθεια είναι ότι αυτή η κακοδαιμονία δεν εγκατέλειψε ποτέ τον ρεαλισμό και όσοι ακολούθησαν τον Μπαλζάκ, από τον Σταντάλ μέχρι τον Φλομπέρ και από τον Ντίκενς μέχρι την Όστιν επέδειξαν την ίδια αδιακρισία εις βάρος των χαρακτήρων τους. Στο ίδιο περίπου τέμπο κινήθηκε και ο Ντοστογιέφσκι, δίνοντας συχνά την εντύπωση ότι ωθεί τα πράγματα στα άκρα μόνο και μόνο για να διευκολύνει τα σχέδια του.

Ο μόνος ίσως που δεν έπεσε στην παγίδα και με αυτή την έννοια δημιούργησε τα τέλεια ρεαλιστικά μυθιστορήματα είναι ο Λέων Τολστόι. Οι ήρωές του απαλλαγμένοι από τις προθέσεις του συγγραφέα λειτούργησαν πιο φυσικά, πιο ελεύθερα στο αφηγηματικό τοπίο. «Άννα Καρένινα» και «Πόλεμος και Ειρήνη», κυρίως το πρώτο, αποτελούν μνημεία αμεροληψίας και φυσικής διήγησης, που όμοιά τους δεν επρόκειτο να ξαναδούμε. Ένας λόγος που αγάπησαν τόσο και θαύμασαν τα έργα του οι απαιτητικοί κριτές και ομότεχνοί του στις επόμενες γενιές είναι και αυτή η απρόθετη αφήγηση με τη διακριτική του παρουσία μέσα στα κείμενα.

Θα λέγαμε πως ο Τολστόι τελειοποίησε το εργαλείο του ρεαλισμού αλλά ταυτόχρονα έδωσε τη χαριστική βολή σ' ένα κίνημα που συνέβαλε όσο κανείς και τίποτα στην εξέλιξη του μυθιστορήματος. Με την υποδειγματική του αφήγηση ο κόμης Τολστόι ύψωσε ένα φράχτη, έτσι ώστε κανείς από το μέλλον να μην μπορεί να μπει στην επικράτεια του ρεαλισμού αλλά και κανείς από το παρελθόν να μην μπορεί να δραπετεύσει προς τον εικοστό αιώνα.