Αβέβαιη δόξα, Ζοάν Σάλες - «Πόλεμος και ειρήνη» α λα καταλανικά

Όταν διαβάζεις ένα βιβλίο σαν αυτό του Ζοάν Σάλες αντιλαμβάνεσαι πως κάποια πράγματα εκφράζονται μόνο με τη βοήθεια της τέχνης. Μπορεί στη γεωγραφία της μνήμης να συμπράττουν η Ιστορία, η πολιτική, οι ιδέες αλλά στον τελικό απολογισμό η τέχνη κρατά για λογαριασμό της ένα μεγάλο μερίδιο. Η Ιστορία ελάχιστα ενδιαφέρεται για τον άνθρωπο, όπως άλλωστε και η πολιτική που τον χρησιμοποιεί. Με το πέρασμα του χρόνου τα γεγονότα αποδυναμώνονται όπως και οι ιδέες που τα ενθαρρύνουν. Και τότε έρχεται η ώρα της λογοτεχνίας.

Ο Ισπανικός εμφύλιος ως θέμα για μυθιστόρημα υπήρξε όνειρο για τους μισούς μυθιστοριογράφους επί της γης. Μπορεί ο Όργουελ, ο Χεμινγουέι, ο Μαλρό και ο Μπερνανός να πρόλαβαν τους επίδοξους αφηγητές αυτού του εμφυλίου, αλλά πολλοί οραματίστηκαν τα γεγονότα στην Ιβηρική χερσόνησο της δεκαετίας του ’30 ως «πεδίον δόξης λαμπρόν» για ένα magnum opus. Μόνο εκείνοι που διάβασαν την «Αβέβαιη δόξα», το πολύπαθο μυθιστόρημα του Ζοάν Σάλες παραιτήθηκαν από ένα τόσο φιλόδοξο σχέδιο.

Σήμερα γνωρίζουμε πια πως ο τίτλος του φωλιάζει σε ένα σαιξπηρικό στίχο από τους Δύο άρχοντες της Βερόνας που ο Σάλες αντέγραψε από το 17^ο κεφάλαιο του μυθιστορήματος Το κόκκινο και το μαύρο. Ο Καταλανός συγγραφέας υπήρξε ένας συνειδητός λάτρης του μυθιστορηματικού ρεαλισμού αναγνωρίζοντας προφανώς σε αυτό, τη μοναδική διέξοδο σ’ ένα κόσμο παράλογο και ανατρεπτικό. Η περιπέτεια της έκδοσης του μυθιστορήματός του, που καταγράφεται λεπτομερώς στο επίμετρο της ελληνικής μετάφρασης, μας θυμίζει πως η υψηλή λογοτεχνία είναι πρωτίστως μια δοκιμασία στο χρόνο, ένα βραδύκαυστο φυτίλι που πυρακτώνεται στον αιώνα, συνεχίζοντας να μας απασχολεί.

Αν ο Σάλες λάτρεψε τον Σταντάλ και τον Ντοστογιέφσκι, κατάφερε στο τέλος να αναδειχθεί ισάξιός τους με αυτή την εμφυλιακή βίβλο που πολυμορφικά και πολυφωνικά καταθέτει ένα πανόραμα γεγονότων και ιδεών. Έπρεπε να ολοκληρωθεί αυτός ο πόλεμος της ελπίδας και της επανάστασης, να κατακαθίσει ο κουρνιαχτός και τα ιδεολογικά αποκαΐδια, για να εμφανιστεί ένα τέτοιο μυθιστόρημα, που αποτελεί μακράν την πιο υψηλή και πιο ακριβή μαρτυρία σε σύγκριση με τα πολυδιαφημισμένα έργα ξένων συγγραφέων για τον ισπανικό εμφύλιο. Η «Αβέβαιη δόξα» δεν τελειώνει εκεί που την αφήνει ο αναγνώστης, συνεχίζεται σ’ ένα τέταρτο μέρος με το μονοφωνικό αφήγημα ο «Άνεμος της νύχτας» που γράφει αργότερα ο Σάλες. Σε αυτό λύνονται όσα ερωτήματα μένουν αναπάντητα και εξηγείται η κατοπινή μοίρα των ηρώων του.

Όσον αφορά την «Αβέβαιη δόξα» οι φωνές του Λιούις και της Τρίνι, ημερολογιακή η πρώτη, επιστολική η δεύτερη, έχουν κάτι το αποσπασματικό και εκφράζουν με τρόπο αριστουργηματικό την απέλπιδα προσπάθεια να ενοποιηθεί η εμπειρία του ανθρώπου από τον πόλεμο και την ειρήνη, από τους δύο πόλους της Ιστορίας. Μέσα από τις φωνές των δύο ηρώων, ακούγεται έμμεσα και η φωνή του Ζούλι Σολεράς, (απηχεί όχι τυχαία στον Ζυλιέν Σορέλ από το Κόκκινο και το Μαύρο). Κι έρχεται ύστερα το τρίτο μέρος, η φωνή του Κρούελς, μια από τις κορυφαίες ενότητες που έχουν γραφτεί στην Ευρώπη του μυθιστορήματος, ένας ολόκληρος κόσμος από ιδέες, από στοχασμούς, ένα ποιητικό ντελίριο, ο θρίαμβος των λέξεων για τον έρωτα, τον άνθρωπο, τον θάνατο, τον πόλεμο, την ειρήνη, τον χρόνο, τον Θεό.

Ο Ευρυβιάδης Σοφός έκανε το καθήκον του και με το παραπάνω στην προσπάθειά του να μας μεταφέρει λίγη από τη μεγαλοσύνη αυτού του βιβλίου κι είναι ένας ακόμα έλληνας μεταφραστής στον οποίο οι αναγνώστες του οφείλουν πολλά.

Τα κύτταρά μας ανανεώνονται συνεχώς, χάνουμε τα παλιά κι αποκτούμε καινούργια. Πιθανώς στην ηλικία μας να μην διατηρούμε πια ούτε ένα κύτταρο απ’ την πρώτη μας ύλη, από την εποχή που θηλάζαμε.

Ίσως με τον πόλεμο και την ειρήνη να συμβαίνει ό,τι με τον ύπνο και την αϋπνία. Ο άνθρωπος που έχει ξυπνήσει δεν μπορεί να καταλάβει τον άνθρωπο που ήταν λίγο πριν όταν κοιμόταν.