Η φιλοσοφική επανάσταση του Υπαρξισμού

Όταν ο Κίρκεγκωρ, ο Δανός φιλόσοφος του δεκάτου ενάτου αιώνα, τοποθέτησε στο επίκεντρο της θρησκευτικής ζωής τον άνθρωπο και τόνισε με αυτή του τη θέση τη σπουδαιότητα της ανθρώπινης ζωής, δεν θα μπορούσε να φανταστεί τις διαστάσεις που θα έπαιρνε ο υπαρξισμός μέσα στον εικοστό αιώνα, τον τρόπο με τον οποίο θα εξελισσόταν ως φιλοσοφικό ρεύμα πολλά χρόνια αργότερα ο θρησκευτικός υπαρξισμός.

Με τον υπαρξισμό οι έννοιες απόκτησαν μια ιδιαίτερη σημασία. Για πρώτη φορά γίνεται λόγος για ελευθερία, ύπαρξη, συνείδηση, πεσιμισμός, νιχιλισμός, ετερότητα, ανθρώπινες δυνατότητες ανακάλυψης της ατομικής υπαρκτικότητας, πέρα από κάθε προκαθορισμένο συστημικό σχέδιο. Για τους υπαρξιστές κάθε ανθρώπινη οντότητα είναι μοναδική και ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να αναλάβει τις ευθύνες του και μέσα από τις αντιφάσεις του να καθορίσει τη θέση του στη ζωή.

Μάρτιν Χάιντεγκερ

Ο Χάιντεγκερ πάλι με το εμβληματικό του έργο «Είναι και ο χρόνος» που παρουσιάστηκε το 1927, άνοιξε το δρόμο του υπαρξισμού στη γερμανική διανόηση μελετώντας την ύπαρξη του ανθρώπου. Για τον Χάιντεγκερ ο άνθρωπος είναι το μοναδικό έμβιο ον το οποίο κατορθώνει να δώσει στη ζωή του ένα ισχυρό νόημα. Κι αυτό φαίνεται σε όλα όσα έχει δημιουργήσει στην τέχνη, τη φιλοσοφία, τη θρησκευτικότητα, την επιστήμη. Έτσι λοιπόν ο άνθρωπος μπορεί να ανακαλύψει μέσα από τη δική του ύπαρξη την αυθεντικότητα του. Μέσα από την γνώση της συνείδησής του την ταύτιση με την πρόοδο και την αλήθεια του. Χρειάζεται όμως να μην αναλώνεται στην καθημερινότητα «επειδή τότε αποφεύγει τις βαθύτερες ανησυχίες και τη διαπεραστική αυτοεξέταση», που είναι απαραίτητη. Βασικές έννοιες του υπαρξισμού μια που το φιλοσοφικό αυτό ρεύμα έχει ως κύριο μέλημά του την ανθρώπινη ύπαρξη και την αναζήτηση της ουσίας της.

Είναι η εποχή που το έργο των Νίτσε, Ντοστογιέφσκι και Κάφκα θα νοηματοδοτηθούν εκ νέου και ο Γιάσπερς, κορυφαίος εκπρόσωπος του γερμανικού υπαρξισμού, θα μιλήσει για τη σημασία της διαρκούς ανακάλυψης των ανθρώπινων δυνατοτήτων και την απόρριψη κάθε δόγματος, αφού όλα διαρκώς ανακαλύπτονται ξανά και κάθε αυστηρή τοποθέτηση επί της αλήθειας που αφορά στην ανθρώπινη ύπαρξη είναι καταδικασμένη να περάσει σταδιακά στην ανυπαρξία μέσα από τη διαρκή αναζήτηση νέων αληθειών.

Καρλ Γιάσπερς

Είναι η εποχή όπου η έννοια της ελευθερίας και της αυτοθέλητης επιλογής κυριαρχούν. Οι άνθρωποι νιώθουν εσωτερικά τη φωνή της ελευθερίας και αυτήν πρέπει να ακολουθούν, σ’ αυτήν θα πρέπει να λογοδοτούν όταν έρχεται το πλήρωμα του χρόνου, επιλέγοντας τον τρόπο με τον οποίο θα λειτουργούν και θα ορίζουν τη συμπεριφορά τους και τον προσωπικό τους προσανατολισμό.

Κάπως έτσι αντιλαμβάνεται και ο Γιάσπερς την έννοια της ατομικής ελευθερίας και της υπαρξιακής αναζήτησης, όταν επιμένει να μιλάει για την ανθρώπινη υπόσταση στο πλαίσιο της ελευθερίας και της δυνατότητας επιλογών που αυτή, ως υπέρτατη αξία, δίνει στον άνθρωπο, πέρα και έξω από κάθε σύστημα ή προκαθορισμένο μηχανισμό επιβολής του.

Οι υπαρξιστές επιλέγουν το πεδίο στο οποίο θα δράσουν και αυτό δεν μπορεί παρά να προϋποθέτει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια ως αποτέλεσμα της ατομικής ελευθερίας. Πόσο δεδομένη είναι όμως η ατομική ελευθερία στον εικοστό αιώνα; Ο Σαρτρ θα εμφανιστεί στο χώρο της διανόησης για να επισημάνει πως τίποτα δεν είναι δεδομένο. Ο άνθρωπος πρέπει να αγωνίζεται ακατάπαυστα για να διεκδικήσει τα αυτονόητα και ο αγώνας αυτός είναι ανειρήνευτος και αέναος.

Ο Σαρτρ είναι ο άνθρωπος που θα θεμελιώσει στη Γαλλία το κίνημα του υπαρξισμού. Όπως και ο Νίτσε ανήκει κι αυτός στους άθεους υπαρξιστές, αναγνωρίζει όμως πως υπάρχουν δύο σχολές υπαρξιστών, οι Χριστιανοί με κύριους εκπροσώπους τον Γιάσπερς και τον Γκαμπριέλ Μαρσέλ, τον άνθρωπο που πρώτος εισήγαγε τον όρο «υπαρξισμός» και υπήρξε ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του, και οι άθεοι υπαρξιστές στους οποίους ανήκουν ο Χάιντεγκερ και οι Γάλλοι οπαδοί του κινήματος.

Κατά τον γάλλο φιλόσοφο ο άνθρωπος πρέπει να συνεχίζει να διεκδικεί τις επιλογές του αυτές οτιδήποτε και να συμβαίνει, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες, αφού η ελευθερία του ανθρώπου απειλείται συνεχώς από την συνύπαρξη του με τους άλλους ανθρώπους. Μόνο η διαρκής δράση μπορεί να φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα, καθώς ο άλλος άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να εκμηδενίσει κάθε προσωπικότητα και είναι αυτή η υπαρκτική ετερότητα που πρέπει να γίνεται σεβαστή.

Βασικό μέλημα του όμως πρέπει να είναι η υπευθυνότητα. Καθώς η ελευθερία μπορεί να έχει συγκεκριμένα όρια κυριαρχίας, ένα πλαίσιο διαμορφωμένο μέσα από την ύπαρξη του άλλου και γι’ αυτό το λόγο να γίνεται η αφορμή για να εκδηλωθούν οι βαθιές αντιθέσεις που χωρίζουν τους ανθρώπους. Ό,τι μπορεί να έχει κάποια ουσιαστική σημασία για τον έναν πρέπει να έχει και για τον άλλο, Η ελευθερία είναι μια αξία που καθορίζει τις ανθρώπινες σχέσεις, εξαρτάται απόλυτα από αυτές και εξασφαλίζει την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Για τον Σαρτρ η ελευθερία φέρει μαζί της ευθύνες που ενίοτε μπορούν να τρομάξουν τον άνθρωπο στην προσπάθειά του να επιβληθεί στη συνείδηση ενός άλλου. Ωστόσο, αυτό που είναι ουσιώδες είναι ακριβώς η ανάγκη αυτή του ανθρώπου να διατηρήσει την ατομική του συνείδηση και γνησιότητα μια και μόνο έτσι θα εξαφανιστεί κάθε αντίσταση του στον προορισμό του να γίνει ένα συγκεκριμένο ον, το «είναι» μέσα από το «μηδέν». «Ο άνθρωπος είναι αυτό που θέλει να είναι», θα γράψει για να δηλώσει ξεκάθαρα τη θέση του πως άνθρωπος είναι υπεύθυνος για τη ζωή του και είναι αποτέλεσμα προσωπικής του επιλογής να τη διατηρήσει πνευματικά και ηθικά ελεύθερη σε ολόκληρη τη διάρκειά της.

Ο Αλμπέρ Καμύ έρχεται με το μύθο του Σισύφου να μιλήσει για τη μοναχικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης σε έναν κόσμο όπου το παράδοξο κυριαρχεί και συνυπάρχει με την ευτυχία αφού το παράλογο γεννάται από αυτήν. Για τον Καμύ ο άνθρωπος γνώρισε το παράλογο για να καταλάβει ότι τελικά δεν είναι ελεύθερος. Αληθινή ελευθερία δεν υπάρχει. Είναι μια ουτοπία και ο άνθρωπος το καταλαβαίνει αυτό όταν αντικρίσει τον παραλογισμό στον οποίο βρίσκεται η ζωή του. Είναι η λύτρωση συνώνυμη με τον θάνατο; Εκεί βρίσκεται η παντοτινή ελευθερία; Για τον Καμύ δεν υπάρχει ελευθερία παρά μόνο στο πνεύμα και αυτό προσπαθεί να δείξει σε όλο του το έργο. Ο Καμύ βλέπει πως ο άνθρωπος είναι βουτηγμένος στον παραλογισμό. Ολόκληρη η ζωή του και όλες του οι επιλογές εντάσσονται αυτοβούλως σ’ αυτόν. Και ο παραλογισμός αυτός είναι αποτέλεσμα των αποφάσεών του να θέτει στόχους και να τους πραγματοποιεί.

Ο Καμύ, βαθιά προσηλωμένος στις αξίες του ουμανισμού, κοιτάζει μπροστά και βλέπει τον κόσμο να κλυδωνίζεται ανάμεσα σε φιλοσοφικές θεωρίες που μπορούν να δικαιολογήσουν ακόμη και δολοφόνους στο όνομα της νομιμοποίησης κάθε είδους αδικίας. Και νιώθει τον παραλογισμό της υπαρκτικής ανελευθερίας. Σε αντίθεση με τον Σαρτ, ο Καμύ θα γράψει πως: «Ο άνθρωπος είναι το μόνο πλάσμα που αρνείται να είναι αυτό που είναι». Αποφασίζει λοιπόν και αντιστρατεύεται όλες αυτές τις θεωρίες μια και η συνείδησή του δεν μπορεί να αποδεχτεί τη νομιμοποίηση τέτοιων συμπεριφορών, τον ηθικό εκπεσμό των μελλοντικών κοινωνιών την ανηθικότητα της πολιτικής και τη μετατροπή του κράτους σε τυραννικό καθεστώς θηριωδίας. Χρησιμοποιεί το λόγο του ακριβώς για να αποφύγει την επικράτηση του μηδενισμού και να δικαιώσει την ανθρωπιά ως το μόνο μέσο θεμελίωσης μιας μελλοντικής κοινωνικής ηθικής. Αυτό άλλωστε είναι και το κυρίαρχο μήνυμα του ίδιου του υπαρξισμού.

Φωτογραφία: Ashraf Kessaissia

Πηγή: Περιοδικό «Κλεψύδρα»