Ζει ο βασιλιάς Λεωνίδας;

Μια συκοφαντημένη πόλη

Αποτελεί πια αξίωμα πως η Ιστορία γράφεται από τους νικητές. Στις μέρες μας, ωστόσο, έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι στην πραγματικότητα στο τέλος νικούν πάντα αυτοί που γράφουν την Ιστορία, καθώς με τον τρόπο αυτόν φροντίζουν να πλεονεκτούν στη συλλογική μνήμη. Τρανό παράδειγμα οι αρχαίοι Αθηναίοι που κατάφεραν με τη φλύαρη πένα τους να παρουσιάσουν μια ελαφρώς στρεβλωμένη εικόνα του αρχαίου κόσμου. Είναι αλήθεια ότι η Αθήνα μετά τους Μηδικούς Πολέμους εξελίχθηκε γρήγορα στο λαμπερό κέντρο του ελλαδικού κόσμου κι ό,τι συνέβη σε εκείνον τον Χρυσό Αιώνα της αθηναϊκής ηγεμονίας υπερβαίνει τη φαντασία μας. Υπήρχε, ωστόσο, και η διαρκής αντιπαλότητα με τη Σπάρτη, για την οποία οι Αθηναίοι είπαν ή άφησαν να διαρρεύσουν πράγματα λίγο ή πολύ ανυπόστατα. Ειδικά για την περίοδο πριν από τους Μηδικούς έχουν γραφτεί ένα σωρό υπερβολές και ανακρίβειες για την πόλη του Ευρώτα και είναι προφανείς οι λόγοι.

Η Αθήνα έπρεπε να δαιμονοποιήσει τη μεγάλη αντίζηλο εν ονόματι του μέλλοντος και δεν δέχομαι την άποψη ότι οι άνθρωποι δεν είχαν την αίσθηση του παράγοντα Ιστορία. Είχαν και παραείχαν, αλλιώς ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφώντας δεν θα καταγίνονταν με την καταγραφή των επεισοδίων της μεγάλης Ιστορίας στην εποχή τους, αλλά και σε προηγούμενες εποχές. Μες στους αιώνες λειτούργησε μια ενορχηστρωμένη συμπαιγνία κατά της Σπάρτης με fake news της αρχαιότητας, μαστορικά εντοιχισμένα στις πρώιμες ιστοριογραφίες του δυτικού πολιτισμού. Ταυτόχρονα η ίδια η Σπάρτη ενέτεινε αυτήν τη λασπολογία εναντίον της, καθώς οι κάτοικοί της από νωρίς έθεσαν σε εφαρμογή το δόγμα «καλύτερα να σε φοβούνται». Ακούστηκαν και γράφτηκαν υπερβολές και μυθεύματα. Ας ξεκινήσουμε από τον μύθο ότι η Σπάρτη ήταν ανέκαθεν μια κλειστή, εσωστρεφής κοινωνία, με σκληρό και απαραβίαστο πρωτόκολλο αξιών. Αυτό δεν ισχύει για την προ Μηδικών Πολέμων περίοδο.

Τότε η Σπάρτη ήταν μάλλον πιο ανοιχτή από την Αθήνα. Υπήρχε πλούτος στην πόλη που επιδεικνυόταν κυρίως το καλοκαίρι όταν όλοι συνέρρεαν εκεί για να συμμετάσχουν στις θρησκευτικές γιορτές. Δίνονταν δεξιώσεις σε πολυτελή σπίτια, συγκεντρώνονταν καλλιτέχνες, διανοούμενοι αλλά και εύποροι από όλη την Ελλάδα. Εκείνα τα καλοκαίρια του 6ου π.Χ. αιώνα θα πρέπει να ήταν υπέροχα δίπλα στον Ευρώτα με θέα τον ιερό Ταΰγετο. Η πόλη αρχιτεκτονικά ήταν μια σύνθεση από επαύλεις και ιερά. Η Αφεταΐδα οδός που τη διέσχιζε ξεκινώντας από την ακρόπολη με κατεύθυνση προς Νότο θα πρέπει να ήταν ένας από τους πιο ενδιαφέροντες δρόμους της αρχαιότητας με τις στοές, τους ναούς και τα αγάλματα. Στη Σπάρτη του 6ου π.Χ. αιώνα η τέχνη αναπτύχθηκε σε μεγάλη κλίμακα και οι δωρικές δημιουργίες που διασώζονται σήμερα στα μουσεία του κόσμου μιλούν ακριβώς για αυτήν την καλλιτεχνική κοσμογονία. Μας δίνουν επίσης πληροφορίες για τον ελεύθερο και ανέμελο τρόπο ζωής στη Λακωνία. Στον χώρο γύρω από τη σπαρτιατική ακρόπολη, στη διάρκεια των εορτών του θέρους, παρατάσσονταν οι άμαξες με τα μπουλούκια της Δωρικής κωμωδίας και δίνονταν «εξ αμάξης» οι πρώτες αυτοσχέδιες παραστάσεις. Την ίδια εποχή, λίγο πριν από τους Μηδικούς, οι συντηρητικοί Αθηναίοι δεν επέτρεπαν καν στους θιάσους της Δωρικής κωμωδίας να πλησιάσουν το άστυ. Τα κάρα των ηθοποιών έφταναν το πολύ μέχρι τον σημερινό Διόνυσο. Τότε η Αθήνα δεν είχε ακόμα ιδέα τι σημαίνει κωμωδία.

«Το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν»

Οι Σπαρτιάτες παρουσιάζονται από τους Αθηναίους ως πολεμικές μηχανές χωρίς ίχνος νοημοσύνης, όμως δεν είναι αυτή η αλήθεια και δεν είναι τυχαία η έκφραση «το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν». Είναι προφανές ότι στην πόλη του Λεωνίδα υπήρχαν πρόσωπα και κοινότητες με έντονες φιλοσοφικές αναζητήσεις (ο Χείλων ή ο Λυκούργος ήταν μόνον οι πιο γνωστοί, αλλά δεν ήταν οι μόνοι σοφοί στην ιστορική διαδρομή της πόλης). Συν τω χρόνω δημιουργήθηκε μια παράδοση που ενέπνεε όχι μόνο τους πολεμιστές αλλά και τις γυναίκες και τα παιδιά τους.

Η εικόνα που έχουμε σήμερα για τους Λακεδαιμόνιους δεν απηχεί σε βάρβαρους και απολίτιστους. Οι Σπαρτιάτες ήξεραν απλώς να πολεμούν καλύτερα από τους υπόλοιπους Έλληνες. Ταυτόχρονα όμως ήξεραν και να μιλούν και να σκέφτονται, ήταν μάλιστα διάσημοι για τη βραχυλογία τους, χαρακτηριστικό επίσης υψηλής καλλιέργειας. Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι τα Σπαρτιατόπουλα έπαιρναν υποδεέστερη μόρφωση σε σχέση με τους Αθηναίους. Η περιλάλητη σπαρτιατική αγωγή δεν περιείχε μόνο σωματικές δοκιμασίες. Στα στρατιωτικά συσσίτια τα μικρά παιδιά έδιναν το «παρών» όχι μόνο για να βοηθήσουν στο σερβίρισμα αλλά και για να ακούσουν τους μεγαλύτερους να φιλοσοφούν και αυτό ήταν σίγουρα η πιο λαμπρή άσκηση του μυαλού.

Το παραμύθι με τον μέλανα ζωμό

Είναι πράγματι ένα ωραίο παραμύθι αυτό που μαθαίναμε στο σχολείο, ότι δηλαδή οι Σπαρτιάτες ήταν λιτοδίαιτοι και τρέφονταν με μέλανα ζωμό. Το πιθανότερο είναι ότι ο μέλας ζωμός ήταν ένα είδος σάλτσας για τα κρεατικά τους. Ειδικές μελέτες πάνω στα οστά Σπαρτιατών, που βρέθηκαν στις παρυφές της Αθήνας και χρονολογούνται προφανώς από τις στρατιωτικές οχλήσεις των Λακεδαιμονίων κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, αποκαλύπτουν ότι πρόκειται για άντρες με ύψος γύρω στο 1,85 μ., με άκρως ανεπτυγμένο μυϊκό σύστημα. Συνδυάζοντας ευρήματα και ιστορικές μαρτυρίες, οι επιστήμονες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι οι πολεμιστές της Σπάρτης κατανάλωναν καθημερινά 7.500 θερμίδες, τη στιγμή που ένας σύγχρονος άντρας καταναλώνει 2.500 το πολύ. Οι αυξημένες διατροφικές ανάγκες τους βέβαια δεν μπορούσαν να καλυφθούν από τον λιτό ζωμό. Κρέας, ψάρι, αρτοσκευάσματα, ποικιλία τυριών και γαλακτοκομικών καθώς και φρούτα φρέσκα ή αποξηραμένα αποτελούσαν ως επί το πλείστον τα απαραίτητα στοιχεία της διατροφής τους.

Ένας άλλος μύθος επίσης, που σχετίζεται με τη νοστιμιά της αττικής κουζίνας, είναι παντελώς αβάσιμος. Οι πηγές αρχαίας γαστρονομίας αναφέρονται συνεχώς μέχρι το 300 π.Χ. στη χαμηλή ποιότητα των αττικών γεύσεων, την οποία φέρεται να διαπιστώνει και ο Μέγας Αλέξανδρος. Ο ίδιες πηγές εξαίρουν τη δωρική κουζίνα. Πράγματι, οι καλύτερες συνταγές που έχουμε από τα αρχαία κείμενα προέρχονται από τη δωρική κοινωνία. Ειδική μνεία γίνεται στο λακωνικό κρασί και σε συγκεκριμένους μονοποικιλιακούς οίνους, οι οποίοι παράγονται στα όρια της Λακωνίας.

Ο μύθος για τα δύσχρηστα νομίσματα

Υπάρχει μια σοβαρή παρανόηση όσον αφορά τα συναλλακτικά ήθη των Σπαρτιατών. Συγκεκριμένα, η άρνησή τους να χρησιμοποιούν ασημένια νομίσματα και η εμμονή τους στα βαριά σιδερένια κέρματα οδήγησε κάποιους αδαείς στο συμπέρασμα ότι η οικονομία της Σπάρτης ήταν πρωτόγονη. Στην πραγματικότητα οι Λακεδαιμόνιοι ήθελαν να εκμεταλλευτούν στο έπακρον την υπεροχή του μεταλλεύματος σιδήρου που τους πρόσφερε ο Ταΰγετος. Η ισοτιμία του λακωνικού σιδήρου ήταν 27 προς 1 με το ασήμι, πολύ πιο πρόσφορη από τη γενική ισοτιμία 36 προς 1 για τον σίδηρο που εξορυσσόταν σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου. Για τον λόγο αυτόν αρνούνταν πεισματικά την εισαγωγή αργυρών νομισμάτων στην οικονομία τους.

Η θέση της γυναίκας στην αρχαία Σπάρτη

Καλό είναι να διευκρινίσουμε εξαρχής ότι η κοινωνία της Σπάρτης ήταν μητρογραμμική, σε αντίθεση με την πατριαρχική διάρθρωση που κυριαρχούσε. Οι Σπαρτιάτες εκκινούσαν από τη σώφρονα άποψη ότι μόνον η μητέρα ξέρει με βεβαιότητα σε ποιον ανήκει το κάθε παιδί της. Η θεσμική αυτή διαφοροποίηση ενίσχυε, όπως είναι φυσικό, τη θέση της γυναίκας στην κοινωνία. Γνωρίζουμε ότι οι Σπαρτιάτισσες ακολουθούσαν λίγο πολύ την ίδια ζωή με τους άντρες, όπερ σημαίνει σωματική άσκηση και πνευματική καλλιέργεια, ενώ ο ρόλος τους στην οικογένεια ήταν θεμελιώδης. Η Γοργώ, η σύζυγος του Λεωνίδα, γνωστή για την προσωπικότητά της, ήταν ένα τυπικό δείγμα Σπαρτιάτισσας.

Τα συσσίτια

Τα συσσίτια αναφέρονται από τους Αθηναίους ιστορικούς ως γενικευμένο φαινόμενο στη σπαρτιατική κοινωνία, κάτι που δεν τεκμηριώνεται απόλυτα από την ιστορική έρευνα. Το πιθανότερο είναι τα συσσίτια στον 6ο π.Χ. αιώνα να αποτελούν έκτακτη συνθήκη που αφορούσε στρατιωτικές ασκήσεις ή εκστρατείες, ενώ η επιβολή τους θα πρέπει να έγινε μετά τον σεισμό του 465 π.Χ., που κατέστρεψε οικονομικά και οικιστικά την κραταιά πόλη.

Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες

Στη Σπάρτη των Μηδικών Πολέμων βασίλευαν ταυτόχρονα δύο γένη, οι Αγιάδες και οι Ευρυπωντίδες, με αποτέλεσμα η πόλη να έχει πάντα δύο βασιλείς. Ο Λεωνίδας ανήκει στη γενιά των Αγιαδών και φυσιολογικά δεν θα γινόταν ποτέ βασιλιάς, αν ο μεγαλύτερος αδερφός του, ο Δωριέας, δεν χανόταν άδοξα στα νεανικά του χρόνια. Έτσι κι αλλιώς είχε προηγηθεί ο ετεροθαλής αδερφός, ο Κλεομένης, ο οποίος παρά το αμφιλεγόμενο ήθος του και τα προβλήματα αλκοολισμού που αντιμετώπιζε δεν τα πήγε άσχημα. Όταν ο Ξέρξης εκστρατεύει κατά της Ελλάδας, στη Σπάρτη βασιλεύει πια ο Λεωνίδας. Υπενθυμίζεται όμως ότι οι εξουσίες του βασιλιά είναι περιορισμένες και έχουν κυρίως να κάνουν με θρησκευτικά και πολιτειακά τελετουργικά. Ο Λεωνίδας, πάντως, ακολουθώντας ίσως το παράδειγμα του δραστήριου Κλεομένη, αναλαμβάνει έντονη πρωτοβουλία, έρχεται σε επαφή με τον Θεμιστοκλή και εκπονούν από κοινού το σχέδιο άμυνας. Οι δύο πολέμαρχοι συμφωνούν να παρασύρουν τον Πέρση μονάρχη στην επικράτεια της Αττικής, επικράτεια σχετικά άγονη για να καλύψει τις ανάγκες του πολυάριθμου στρατού εισβολής. Ταυτόχρονα φρόντισαν να μπλοκάρουν από ξηράς και από θαλάσσης κάθε δυνατότητα ανεφοδιασμού. Ο Θεμιστοκλής σε μια πρόβα τζενεράλε τοποθέτησε αρχικά τον ελληνικό στόλο στο Αρτεμίσιο, για να παρακωλύσει την ελεύθερη διέλευση πλοίων από τον Εύριππο, ο δε Λεωνίδας έστησε την περίφημη γραμμή άμυνας στα στενά των Θερμοπυλών, γνωρίζοντας ότι οι Ασιάτες εισβολείς ήταν συνηθισμένοι να πολεμούν μόνο σε ανοιχτές πεδιάδες. Προηγουμένως φρόντισε να ερημώσει τον παρακείμενο κάμπο, έκαψε τα σπαρτά και αφάνισε κάθε πιθανή πηγή ανεφοδιασμού. Το τελικό σχέδιο προέβλεπε να παρασυρθεί ο ασιατικός στόλος στη Σαλαμίνα με τις καιρικές συνθήκες που θα ευνοούσαν τους Έλληνες.

Οι είλωτες

Υποκριτική η στάση των Αθηναίων ιστοριογράφων, οι οποίοι περιγράφουν με μελανά χρώματα το καθεστώς ειλωτείας στη Σπάρτη. Κατ’ αρχάς η δουλεία ήταν γενικευμένο φαινόμενο σε όλη την αρχαιότητα, στον βαθμό που ο άνθρωπος υποκαθιστούσε την έλλειψη της μηχανής στην παραγωγή. Η περίφημη αθηναϊκή δημοκρατία θυμίζει πυραμίδα που η πολυπληθής βάση της αποτελείται από χιλιάδες δούλους στα όρια της εξαθλίωσης και της απόλυτης ανελευθερίας. Ο Ηρόδοτος, αντίθετα, σε μια στιγμή εντιμότητας απέναντι στην ιστορική πραγματικότητα, αναφέρει ότι στη μάχη των Πλαταιών οι είλωτες των Σπαρτιατών ήταν οι καλύτερα οπλισμένοι από όλους τους άλλους δούλους, όπερ σημαίνει ότι είχαν δικά τους χρήματα για να αγοράσουν τα όπλα. Στην Αθήνα οι δούλοι δεν είχαν φορολογικές υποχρεώσεις γιατί δεν είχαν περιουσία και αντιμετωπίζονταν περίπου ως οικοσκευή. Στη Σπάρτη οι είλωτες ήταν στην ουσία υπεκμισθωτές μεγάλων κλήρων για τους οποίους κατέβαλαν τη δεκάτη, αλλά από την άλλη φαίνεται πως είχαν προσωπική περιουσία.

Η θυσία

Ο Λεωνίδας αποφάσισε την ύστατη ώρα να ορθώσει το βασιλικό του ανάστημα επιλέγοντας ένα σημείο ύψιστης στρατηγικής σημασίας, όπως ήταν τα Στενά των Θερμοπυλών, και το έκανε σε συνεννόηση με έναν Αθηναίο ναύαρχο, τον Θεμιστοκλή. Φαίνεται πως το στρατιωτικό και το πολιτικό κατεστημένο της πόλης του, ίσως αρχικά και ο ίδιος ο Λεωνίδας, ήταν αντίθετοι σε μια τέτοια επιλογή. Οι Σπαρτιάτες είχαν την ψευδαίσθηση της ασφάλειας που τους παρείχε ο Ισθμός. Ο βασιλιάς όμως έβλεπε με φρίκη το ενδεχόμενο να καταφθάσει ο πανίσχυρος περσικός στόλος και να αποβιβάσει στρατό στο Γύθειο. Ο Θεμιστοκλής απειλούσε να βάλει τον κόσμο στα πλοία και να αποπλεύσει προς τη Σικελία όπου θα εγκαθίδρυε τη νέα Αθήνα. Χωρίς τα συμμαχικά πλοία η Λακωνία ήταν ευάλωτη στις περσικές διαθέσεις. Ωστόσο ο Λεωνίδας δεν μπορούσε να αποφασίσει μόνος του μια τέτοια ενέργεια. Δεν ξέρουμε σε ποιον βαθμό υπερέβη τα εσκαμμένα, θεωρείται πάντως σχεδόν βέβαιο ότι ακόμα και αν επέστρεφε νικητής στη Σπάρτη οι έφοροι και η Γερουσία θα τον περνούσαν από δίκη. Από την άλλη, εκείνος θα μπορούσε κάλλιστα να δηλώσει υποταγή στον Πέρση εισβολέα και αυτό θα του εξασφάλιζε μια ήρεμη και τρυφηλή ζωή μέχρι τα βαθιά γεράματα. Αλλά ο Λεωνίδας δεν γεννήθηκε για να είναι υποτακτικός ενός ξένου ηγεμόνα. Αποφάσισε λοιπόν να κινηθεί αστραπιαία προς τις Πύλες. Πήρε μαζί του τη φρουρά που ως βασιλιάς εδικαιούτο, φροντίζοντας ώστε οι τριακόσιοι του να έχουν όλοι πίσω τους άρρενα απόγονο για να μη χαθεί η γενιά τους. Συνεπώς οι συμπολεμιστές του ήταν κάποιας ηλικίας. Κι ο ίδιος είχε σίγουρα περάσει τα πενήντα όταν βρέθηκε στην πρώτη γραμμή της μάχης στις Θερμοπύλες. Το ολιγάριθμο εκστρατευτικό σώμα το επικουρούσε ο προβλεπόμενος αριθμός ειλώτων και οι Σκιρίτες, ένα είδος καταδρομέων που ζούσαν στις παρυφές της σπαρτιατικής επικράτειας. Οι πρόμαχοι των Θερμοπυλών έφτασαν σε χρόνο-ρεκόρ στη θέση, στην οποία τους έφερε το ιερό καθήκον. Αυτό οφείλεται αφενός στην εξαιρετική φυσική τους κατάσταση, αφετέρου στην αποφασιστικότητά τους. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αρχαία Σπάρτη είχε, τηρουμένων των αναλογιών, πολύ καλύτερο οδικό δίκτυο από τη σημερινή πόλη, για να μπορεί ο στρατός να κινείται γρήγορα προς οποιαδήποτε κατεύθυνση. Και αφού πέρασαν από διάφορες πόλεις, συγκεντρώνοντας περισσότερο στρατό και εφόδια, δεν άργησαν στο μεγάλο ραντεβού με την Ιστορία. Σημειωτέον ότι ο Λεωνίδας δεν πήγε στις Θερμοπύλες για να θυσιαστεί. Το σχέδιο που είχε καταστρώσει αποδείχτηκε ιδιοφυές και θα μπορούσε να είχε κάνει ματ στον Πέρση βασιλιά στη σκακιέρα της μάχης. Το ζήτημα είναι ότι ο Ξέρξης βρέθηκε εγκλωβισμένος και χωρίς σοβαρά εφόδια σε μια πεδιάδα όπου τα σπαρτά είχαν καεί, δίπλα σε έλος στην καρδιά του καλοκαιριού, με ό,τι συνεπαγόταν αυτό. Επίσης δεν είχε αντιληφθεί ότι ο ιδιόρρυθμος Σπαρτιάτης τον είχε παγιδέψει σε μια μάχη άνιση, στην οποία δεν μετρούσαν οι αριθμοί, αλλά η πείρα και η υπεροχή των Ελλήνων, σε ένα είδος πολέμου που εκείνος και ο στρατός του δεν γνώριζαν. Τα αποτελέσματα της αλαζονικής του άγνοιας ήταν τρομακτικά τις δύο πρώτες μέρες και απεικονίστηκαν στους σωρούς πτωμάτων μέσα στα στενά. Οι Έλληνες, αντίθετα, είχαν ελάχιστες απώλειες. Ο Λεωνίδας εφάρμοζε ένα ευφυές ροτέισον, αντιπαρατάσσοντας σε κάθε έφοδο του εχθρού μια ομάδα 150 έως 200 ανδρών, οι οποίοι έκλειναν ερμητικά τη δίοδο μέσα στα στενά των Θερμοπυλών. Έτσι εξασφάλιζε ένα επαρκές βάθος στη φάλαγγα. Όταν ο εχθρός υποχωρούσε κατατροπωμένος, είχε να αντιμετωπίσει και τους Σκιρίτες που ξεπετάγονταν από τον κατάφυτο Καλλίδρομο και μαχαίρωναν αδιάκριτα. Την ίδια στιγμή την ελληνική ομάδα κρούσης αντικαθιστούσαν ξεκούραστοι υπερασπιστές ακολουθώντας την ίδια τακτική. Η πανωλεθρία των Περσών ήταν κάτι περισσότερο από σίγουρη και μόνο η προδοσία, «αρετή» που δεν έλειψε ποτέ από την ελληνική Ιστορία, κατάφερε να ανατρέψει τις συνθήκες μάχης που είχε θέσει η στρατιωτική ευφυΐα του Λεωνίδα. Η αποκάλυψη του μυστικού της Ανοπαίας Ατραπού και η ζοφερή μορφή του Εφιάλτη θα σκιάσουν τον ελληνικό θρίαμβο. Η θυσία των 300 Σπαρτιατών, των 700 Θεσπιέων αλλά και των ειλώτων και του λοιπού βοηθητικού σώματος δεν πήγε χαμένη. Φανταστείτε σήμερα πώς θα ήταν όχι μόνον η Ελλάδα αλλά και η Ευρώπη ολόκληρη, αν σε εκείνη την τιτανομαχία Δύσης και Ανατολής επικρατούσαν οι Ασιάτες εισβολείς. Ο Λεωνίδας και οι συν αυτώ δεν είναι απλώς ήρωες της ελληνικής Ιστορίας. Είναι υπερασπιστές ενός ολόκληρου πολιτισμού, που στις μέρες συνηθίζουμε να αποκαλούμε Δυτικό. Και μόνο αν τους προσδώσει κανείς την οφειλόμενη οικουμενικότητα βγάζουν νόημα οι στίχοι του ποιητή:

Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
κι οι Μήδοι επιτέλους θα διαβούνε.

^{Ο γιγάντιος κρατήρας του Βιξ, δημιουργία λακωνικού εργαστηρίου, περίτρανη απόδειξη της δωρικής πρωτοπορίας του 6ου αιώνα π.χ. Βρέθηκε σε ανασκαφή στο ομώνυμο χωριό της Γαλλίας και έφτασε εκεί από την Μασαλία μέσω ποτάμιας οδού. Παραγγελία πιθανόν της γυναίκας που εικονίζεται στην διπλανή φωτογραφία.Ο κρατήρας (ή αναμικτήρας) της Βιξ έχει 1,64 μ. ύψος και 1,28 μ. φάρδος, ζυγίζει άδειος πάνω από 208 κιλά με περιεκτικότητα 1.200 λίτρων. Παράμοιο κρατήρα αναφέρει ο Ηρόδοτος ως δώρο των Λακεδαιμονίων στον Κροίσο.}