28η Οκτωβρίου 1940: Οδοιπορικό στα μέρη του πολέμου

Η καρδιά της Ελλάδας χτυπά τις μέρες αυτές στα ακριτικά χωριά της ελληνοαλβανικής μεθορίου του νομού Ιωαννίνων, εκεί όπου στις 28 Οκτωβρίου 1940 τα στρατευμένα νιάτα και οι κάτοικοι της περιοχής έδωσαν μεγάλες μάχες αποκρούοντας την εισβολή των Ιταλών. Γιορτάζει η χώρα την επέτειο του «ΟΧΙ», στη μνήμη αυτών που πολέμησαν για την πατρίδα, την ελευθερία, στα βουνά της Ηπείρου και της Αλβανίας. Δεν γύρισαν όλοι στα σπίτια τους. Αρκετοί έμειναν για πάντα στο μέτωπο, ποτίζοντας με το αίμα τους το δένδρο της ελευθερίας.

^{Δεξιά ο δήμαρχος Κώστας Καψάλης με τον Βαγγέλη Γυφτόπουλο στο δημαρχείο Καλπακίου}

Βρεθήκαμε αυτές τις μέρες στα μέρη του πολέμου σε ένα οδοιπορικό για το «ΦΩΣ». Μιλήσαμε με κατοίκους και με τον δήμαρχο της περιοχής Κώστα Καψάλη. Πρώτος σταθμός το Καλπάκι, εκεί όπου έγιναν οι μεγάλες πολεμικές επιχειρήσεις. Στο Καλπάκι και στα γύρω υψώματα οι Ιταλοί είχαν τις μεγαλύτερες απώλειες και κατάλαβαν με ποιους έχουν να κάνουν. Εκεί σταμάτησε η προέλασή τους και σε λίγες μέρες άρχισε η υποχώρησή τους καθώς οι Έλληνες στρατιώτες με τις ιαχές «αέρα» και με προτεταμένες τις ξιφολόγχες τους πήραν κατά πόδι και τους κυνήγησαν μέχρι τα βάθη της Αλβανίας. Οι φαντάροι στην πρώτη γραμμή του πυρός και οι γυναίκες της Ηπείρου φορτωμένες με πολεμοφόδια, τρόφιμα και ρούχα διέσχιζαν βουνά και λαγκάδια για να βοηθήσουν τον αγώνα. Σε μια σπηλιά έξω από το Καλπάκι είχε το στρατηγείο του ο διοικητής της 8^ης Μεραρχίας Χαράλαμπος Κατσιμήτρος, κεντρικό πρόσωπο του πολέμου. Σήμερα η σπηλιά αυτή είναι ανοιχτή στους επισκέπτες. Λίγα μέτρα πιο πέρα είναι το μουσείο πολέμου της περιόδου 1940-41 με σημαντικά εκθέματα από την περίοδο του πολέμου. Λειτουργεί από το 1974 και ανήκει στον στρατό. Απέναντι από το μουσείο είναι οι προτομές του Ιωάννη Μεταξά, του βασιλιά Γεωργίου Β’ και του στρατηλάτη Αλέξανδρου Παπάγου.

^{Τα αγάλματα των Ιωάννη Μεταξά, βασιλιά Γεωργίου Β’ και του αρχιστράτηγου Αλέξανδρου Παπάγου στην είσοδο του Καλπακίου.}

Στο δημαρχείο του δήμου Πωγωνίου που βρίσκεται στο Καλπάκι μάς περίμενε ο δήμαρχος Κώστας Καψάλης. Ένας δραστήριος άνθρωπος που τιμάται για πολλά χρόνια με την ψήφο των συμπατριωτών του. «Στην περιοχή μας κάθε σπίτι είχε και έναν πολεμιστή, κάθε σπιθαμή γης είναι ποτισμένη με αίμα, κάθε περιοχή έχει και τη δική της ιστορία από τις μέρες του πολέμου» μας λέει ο δήμαρχος, συνεχίζοντας: «Όλοι έχουμε ακούσει πολλές ιστορίες από τους παππούδες μας, γιατί ο πόλεμος έγινε εδώ στη μεθόριο. Υπάρχει ευαισθητοποίηση των κατοίκων, υπάρχει περηφάνια για όσα έκαναν οι πρόγονοί μας για να υπερασπιστούν την πατρίδα μας. Οι διηγήσεις και οι μνήμες δεν σβήνουν. Και τα μικρά παιδιά αν ρωτήσετε για το “ΟΧΙ” θα σας πουν τι ακριβώς σημαίνει». Ο κ. Καψάλης, ως δάσκαλος στο επάγγελμα, ξέρει καλά την Ιστορία, λέγοντας: «Από την πρώτη μέρα του πολέμου οι κάτοικοι της περιοχής βοήθησαν τα μέγιστα τον στρατό μας. Ένας από τους λόγους που ο στρατηγός Κατσιμήτρος οργάνωσε τη γραμμή άμυνας στην περιοχή μας και δεν υπάκουσε στις εντολές του Γενικού Επιτελείου Στρατού για να αμυνθεί πιο πίσω ήταν και αυτός. Ήξερε το ανάγλυφο του εδάφους. Έκρινε ότι εδώ θα πρέπει να γίνει η άμυνα και να μην προχωρήσουν παραμέσα οι Ιταλοί. Επίσης, στην κοιλάδα του ποταμού Καλαμά λόγω υπερχείλισης των υδάτων είχαν δημιουργηθεί έλη που επιβράδυναν και δυσκόλευσαν την κίνηση των Ιταλών. Παράλληλα, έγιναν οχυρωματικά έργα, τάφροι όπου τους σκέπαζαν με καλάμια κα έπεφταν μέσα τα άρματα μάχης. Στις μονάδες της ογδόης μεραρχίας που σήκωσε αρχικά το βάρος του πολέμου υπηρετούσαν πολλοί στρατιώτες από την Ήπειρο και για να υπερασπίσουν τις οικογένειές τους και τα σπίτια τους πολεμούσαν με μεγαλύτερη γενναιότητα».

Στο μπαλκόνι του δημαρχείου ο δήμαρχος Κώστας Καψάλης μάς δείχνει τα μέρη, συνεχίζοντας την εξιστόρηση των γεγονότων: «Το τάγμα προκάλυψης του Δελβινακίου επιβράδυνε πολύ τις κινήσεις των Ιταλών που ακολουθούσαν την πορεία που είναι σήμερα ο δρόμος Κακαβιάς - Καλπακίου. Ο Κατσιμήτρος είχε έτσι περισσότερο χρόνο για να οργανώσει καλύτερα τα σχέδιά του. Στις 3 Νοεμβρίου 1940 φτάνοντας οι Ιταλοί στο Καλπάκι έπαθαν μεγάλες καταστροφές με απώλειες προσωπικού και αρμάτων. Άρχισε να τους βάλει με μεγάλη ευστοχία το πυροβολικό μας που ήταν στα Άνω Πεδινά όπως και μονάδες πεζικού. Μεγάλες μάχες έγιναν στα υψώματα της Γκραμπάλας. Δύο φορές τα κατέλαβαν οι Ιταλοί, αλλά τα ξαναπήραν οι δικοί μας. Και από εκεί, μετά από κάποιες μέρες, στα μέσα Νοεμβρίου 1940 άρχισε η αντεπίθεση του στρατού μας κυνηγώντας τους Ιταλούς μέχρι την Αλβανία. Αν περνούσαν το Καλπάκι και τα υψώματα της Γκραμπάλας οι Ιταλοί, θα έφταναν στην Αθήνα».

Επίσκεψη στο μνημείο του μαχητή

^{Ο συντάκτης της στήλης με τον δήμαρχο Πωγωνίου στο μνημείο του μαχητή.}

Με τον δήμαρχο πηγαίνουμε στη συνέχεια στο μνημείο του μαχητή. Βρίσκεται σε ύψωμα, πιο πάνω από το Καλπάκι, δεξιά όπως πάει ο δρόμος για την Κόνιτσα. Απέναντι είναι τα υψώματα της Γκραμπάλας. Πρόκειται για ένα άγαλμα από μπρούτζο που απεικονίζει στρατιώτη πολεμιστή. Φιλοτεχνήθηκε το 1966 από τον καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Λάζαρο Λαμέρα. «Εδώ κάνουμε κάθε χρόνο στις 28 Οκτωβρίου την επιμνημόσυνη δέηση» λέει ο δήμαρχος Πωγωνίου και για να προσθέσει: «Στην πλαγιά του λόφου που είναι το άγαλμα από το 1999 και μετά γίνεται η αναπαράσταση της μάχης του Καλπακίου από τον στρατό και με τη συμμετοχή κατοίκων της περιοχής. Πέρσι δεν έγινε η αναπαράσταση λόγω της πανδημίας, όπως δεν θα γίνει και φέτος. Κάτω από το άγαλμα φυλάσσονται τα οστά 187 μαχητών που έπεσαν υπέρ πατρίδας στη μάχη της Γκραμπάλας. Επειδή πολλοί Έλληνες που σκοτώθηκαν σε αλβανικά εδάφη τάφηκαν εκεί, γίνεται μια προσπάθεια με τις διακρατικές συμφωνίες της κυβέρνησης να ταυτοποιηθούν τα οστά και να μεταφερθούν εδώ κάνοντας ένα μεγάλο μαυσωλείο. Να έρχονται οι απόγονοί τους και να τους ανάβουν κεράκι».

Την ώρα που μιλάμε με τον δήμαρχο, παιδάκια από το νηπιαγωγείο Δροσοχωρίου με τις δασκάλες τους εναποθέτουν στεφάνι που έκαναν με τα χεράκια τους στο μνημείο του στρατιώτη, τραγουδώντας και τον εθνικό ύμνο.

Κλείνοντας τις αφηγήσεις του, ο δήμαρχος Κώστας Καψάλης μάς είπε: «Κάθε χρόνο κάνουμε σειρά εκδηλώσεων, τα γνωστά Καλπάκια, για να τιμήσουμε τη μνήμη των προγόνων μας. Ήταν ένας πόλεμος που δεν τον ήθελαν οι λαοί. Στα Καλπάκια του 2004 καλέσαμε πολεμιστές από την περιοχή μας αλλά και τέσσερις Ιταλούς που έλαβαν μέρος στον πόλεμο του ‘40. Ήταν μια εκδήλωση ειρήνης. Την επόμενη χρονιά, ως δήμαρχος της περιοχής, πήγα και εγώ καλεσμένος στη Νάπολη σε παρόμοιες εκδηλώσεις που έγιναν εκεί για την ειρήνη».

Το πολεμικό μουσείο και το στρατηγείο

^{Το πολεμικό μουσείο χτίστηκε στο Καλπάκι το 1974}

Στην είσοδο του Καλπακίου είναι το πολεμικό μουσείο της περιόδου 1940-41. Μας ξεναγεί ο αξιωματικός υπηρεσίας και μας δείχνει τα εκθέματα, όπως στολές αξιωματικών και στρατιωτών, κειμήλια από τον πόλεμο, το ξίφος του στρατηγού Κατσιμήτρου, τη μηχανή από το αεροσκάφος του υποσμηναγού Σακελλαρίου όπως και τη στολή του. Ο Σακελλαρίου έκανε αναχαίτιση ιταλικών αεροπλάνων κοντά στη Ζίτσα και έπεσε υπέρ πατρίδας, ενώ το γειτονικό χωριό ονομάστηκε Σακελλαρικό προς τιμήν του. Επίσης, στις προθήκες των εκθεμάτων είναι όπλα της εποχής του πολέμου, περίστροφα, μινιατούρες των αεροπλάνων, αμμοδόχος της μάχης του Καλπακίου, επιστολές αγωνιστών από το μέτωπο. Η ξενάγηση περιλαμβάνει και προβολή ενός βίντεο διάρκειας 15 λεπτών για τον πόλεμο του ’40. Υπάρχει και ένα ποδήλατο! Ο Μουσολίνι νόμιζε ότι θα κάνει περίπατο και έδωσε και ποδήλατα στους στρατιώτες για να έχουν την εντύπωση ότι θα κάνουν βόλτα στην Ελλάδα. Αμ δε. Τους κατατρόπωσαν οι Έλληνες μαχητές. Κορόιδο Μουσολίνι, όπως τραγουδούσε η Βέμπο, προφανώς δεν ήξερες ποιον πας να κατακτήσεις.

^{Το στρατηγείο του διοικητή της 8ης Μεραρχίας στρατηγού Κατσιμήτρου}

Γυρίσαμε στα χωριά της περιοχής, φτάνοντας μέχρι την Κόνιτσα, το Δελβινάκι και την Κακαβιά. Εδώ πραγματικά χτυπά η καρδιά της Ελλάδας. Πολλοί κάτοικοι έβγαλαν από μέρες τις σημαίες στα σπίτια τους. Όλοι έχουν να διηγηθούν και μια ιστορία που άκουσαν από δικούς τους ανθρώπους. Πέρα από τα επίσημα μνημεία του στρατού, είδαμε σε πολλές περιοχές μικρότερα μνημεία θυμίζοντας μάχες που έγιναν. Στις πλαγιές λόφων υπάρχει το «ΟΧΙ» σχηματισμένο σε μεγάλες διαστάσεις με πέτρες, για να φαίνεται από μακριά. Δυστυχώς ερήμωσαν τα χωριά μας. Λίγοι νέοι άνθρωποι έμειναν στις ακριτικές περιοχές. Δουλειές δεν υπάρχουν, οι καλλιέργειες είναι λίγες, η κτηνοτροφία φθίνει. Πολλοί κάτοικοι του Πωγωνίου μετανάστευσαν αρχές της δεκαετίας του ’60 στη Γερμανία, στην Αμερική και σε άλλα μέρη για αναζήτηση καλύτερης ζωής. «Πώς να αναπτυχθούν τα χωριά μας, όταν οι οικοδομικές άδειες στοιχίζουν το ίδιο με το Κολωνάκι;» αναρωτιέται ο δήμαρχος και συνεχίζει: «Για να ανοίξουν δουλειές και να μείνουν οι νέοι στα χωριά, πρέπει να δοθούν κίνητρα, ώστε να υπάρξουν επενδύσεις».

Ιστορίες από το Δελβινάκι

Στο ακριτικό Δελβινάκι έδρευε από το 1939 το ανεξάρτητο τάγμα, όπως το ονόμαζαν, με τρεις λόχους. Έπαιξε σημαντικό ρόλο στον πόλεμο καθώς χτύπησε στα φτερά τους Ιταλούς και τους επιβράδυνε, ώστε να έχει χρόνο για να οργανωθεί καλύτερα ο δικός μας στρατός. Εντυπωσιακή είναι και η ιστορία με τον αρχιμανδρίτη Χρυσόστομο Τσοκώνα. Όπως μας είπε ο δικηγόρος Χρυσόστομος Σιαράβας, ανεψιός του αρχιμανδρίτη, ο Χρυσόστομος Τσοκώνας, γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Δελβινάκι. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και χειροτονήθηκε αρχιμανδρίτης από τον μητροπολίτη Ιωαννίνων Σπυρίδωνα. Βρέθηκε ως επίστρατος στον στρατό με τον βαθμό του υπολοχαγού. Στις 25 Νοεμβρίου 1940, ευρισκόμενος με τη μονάδα του στο Περιστέρι Πωγωνίου, πήγε να λειτουργήσει σε ένα εκκλησάκι της περιοχής. Στον δρόμο για το εκκλησάκι έπεσε νεκρός από τα πυρά ιταλικών αεροπλάνων. Τα οστά του μεταφέρθηκαν στο Δελβινάκι, ενώ στην κεντρική εκκλησία του Δελβινακίου υπάρχει μνημείο. «Ο αρχιμανδρίτης Χρυσόστομος Τσοκώνας συγκαταλέγεται στους ήρωες του ’40. Αποτελεί πρότυπο πίστης και πατριωτισμού γιατί κρατούσε μαζί με τον σταυρό και το όπλο» γράφει σε ένα ιστορικό σημείωμα ο γιατρός Αναστάσιος Μηλιώνης, καταγόμενος από την περιοχή του Περιστερίου. Για το Δελβινάκι μάς είπε και μια άλλη σημαντική ιστορία ο δικηγόρος Χρυσόστομος Σιαράβας, όπως και ο Μιχάλης Μάγκος, κάτοικος της περιοχής. Στις 25 Ιανουαρίου 1943 οι Γερμανοί κατακτητές, έχοντας πληροφορίες ότι υπήρχαν όπλα στο χωριό από ομάδες της αντίστασης, έστησαν στην πλατεία άνδρες και γυναικόπαιδα για ομαδικές εκτελέσεις. Ευτυχώς πρόλαβαν και έκρυψαν τα όπλα κάτω από τη στάχτη της σόμπας του καφενείου και δεν έπεσαν στην αντίληψη των Γερμανών. Έτσι, σώθηκε το χωριό και δεν την πλήρωσαν αθώες ψυχές όπως στα Καλάβρυτα, στους Λιγκιάδες Ιωαννίνων και στο Κομμένο Άρτας. Επειδή ήταν η γιορτή του Αγίου Γρηγορίου, οι κάτοικοι θεώρησαν ότι βοήθησε ο Άγιος και από τότε τον έχουν πολιούχο.

Γράμματα από το μέτωπο

^{Τα εκθέματα στο Πολεμικό Μουσείο που είναι στο Καλπάκι}

Ενδιαφέρουσες οι πληροφορίες και από τα βιβλία «Έλλη μου….», «Μολοσσικές προσεγγίσεις» του ιστορικού ερευνητή Νίκου Κακαϊδή, ανταποκριτή του «ΦΩΤΟΣ» στα φοιτητικά του χρόνια, αρχές δεκαετίας του ’70. Στο βιβλίο «Έλλη μου…», το οποίο υπάρχει και στις προθήκες του πολεμικού μουσείου στο Καλπάκι, είναι δημοσιευμένες επιστολές που έστελνε από το μέτωπο ο στρατιώτης Ευθύμιος Πασχίδης από το Δεσποτικό Ιωαννίνων στη σύζυγό του, Έλλη. «Σε παρακαλώ να μου στείλεις τρία ζεύγη κάλτσες, μία φανέλα εσωτερική, καλό είναι να είχα και ένα άλλο ζεύγος περικνημίδες και τσιγάρα» γράφει σε μία από τις τελευταίες επιστολές λίγο πριν αφήσει τα κόκαλά του στα βουνά της Αλβανίας από εχθρικό βόλι.

Αξιολογώντας τα γεγονότα από το έπος του ’40, ο Νίκος Κακαϊδής είπε στο «ΦΩΣ»: «Η πιο σημαντική μάχη ήταν του Καλπακίου στις 3 Νοεμβρίου 1940. Οι Ιταλοί είχαν παρατάξει 120 άρματα μάχης. Πολλά καταστράφηκαν πέφτοντας σε ορύγματα στην περιοχή του Καλαμά και άλλα από τις βολές του πυροβολικού. Η πυροβολαρχία του ταγματάρχη Δημητρίου Κωστάκη από την Μπεστιά Λάκκας Σουλίου ήταν ο τρόμος και ο φόβος των Ιταλών. Είχε φοβερή ευστοχία. Οι Ιταλοί έπαθαν πανωλεθρία. Βλέποντας ο Μουσολίνι ότι δεν μπορεί να διασπάσει τη γραμμή Καλπακίου, έστειλε βορειότερα προς την περιοχή της Κόνιτσας μία μεραρχία αλπινιστών που της έδωσε το όνομα της κόρης του, Τζούλια. Στη μάχη της Πίνδου τραυματίστηκε ο συνταγματάρχης Κωνσταντίνος Δαβάκης. Ούτε εκεί μπόρεσε να κάμψει τους Έλληνες. Μεγάλη ανδρεία και ηρωισμό έδειξαν οι Έλληνες μαχητές στο ύψωμα 731 κοντά στην Κορυτσά. Έπεσαν πάνω από διακόσιες χιλιάδες βλήματα από πυρά των Ιταλών στην εαρινή επίθεση του Μουσολίνι, αλλά άντεξαν οι Έλληνες. Λένε ότι έγινε χαμηλότερο κατά πέντε μέτρα από τις βόμβες που έπεσαν».

Δυστυχώς δεν επαρκεί ο χώρος για να παραθέσουμε κι άλλες μαρτυρίες κατοίκων της ελληνοαλβανικής μεθορίου. Κλείνουμε εδώ το οδοιπορικό μας στα μέρη του πολέμου. Αξίζει, πάντως, να επισκεφθείτε την περιοχή, ειδικά τέτοιες ημέρες. Θα δείτε μια άλλη Ελλάδα, αυτή που σε γεμίζει περηφάνια.